Η ψυχιατρική μεταρρύθμιση στην Ελλάδα: Ανάγκες - Προτάσεις - Λύσεις

"Μολονότι τις τελευταίες δεκαετίες αναγνωρίζεται η αξία της Ψυχιατρικής Μεταρρύθμισης αφενός σε σχέση με τη διασφάλιση των δικαιωμάτων των ατόμων με προβλήματα ψυχική; υγείας και αφετέρου για τον ρόλο που μπορεί να διαδραματίσει τόσο ως φιλοσοφία για τον εκσυγχρονισμό εν γένει των προνοιακών υπηρεσιών που έχουν ως επίκεντρο το άσυλο, όσο και ως μοντέλο που οφείλει να αποτελέσει πρότυπο για την εκκίνηση αντίστοιχων διαδικασιών σε ολόκληρο τον χώρο των Βαλκανίων (John Henderson), η μέχρι τώρα εξέλιξη της έχει αποδειχθεί ημιτελής. Αυτό προέκυψε από τις εισηγήσεις και τις παρεμβάσεις της Ημερίδας της 30ης Μαρτίου 2009, τα συμπεράσματα των οποίων συνοψίζονται ως ακολούθως:




1. Η Ψυχιατρική Μεταρρύθμιση δεν έχει ακόμη εδραιωθεί στην Ελλάδα. Τονίστηκε η έλλειψη μιας ιδεολογίας, ενός κινήματος, το οποίο θα επικεντρώνει στη συνεργασία των εργαζομένων στον τομέα της ψυχικής υγείας με τους πάσχοντες και τις οικογένειες τους. Στην ελληνική ψυχιατρική περίθαλψη εμφανίζονται διαχρονικά ατομικές πρωτοβουλίες, οι οποίες κλήθηκαν να καλύψουν την απουσία μιας σφαιρικής κρατικής αντιμετώπισης των θεσμικών ελλείψεων και προβλημάτων. Νησίδες αισιοδοξίας για τα τεκταινόμενα στον χώρο της ψυχικής υγείας αποτελούν η απορρόφηση των κονδυλίων του Κανονισμού 815/1984, η δημιουργία 265 δομών και 36 ΚΨΥ, καθώς και το κλείσιμο 4 Ψυχιατρείων στην πρωτεύουσα και συμπρωτεύουσα.

2. Η μέχρι τώρα πορεία της Ψυχιατρικής Μεταρρύθμισης αξιολογήθηκε ως «στρεβλή», διότι:
• η μείωση των κλινών των ψυχιατρείων σε συνδυασμό με την απουσία εναλλακτικών κοινοτικών υπηρεσιών οδήγησε σε δεκάδες ράντζα στα ψυχιατρεία και τις ψυχιατρικές κλινικές των γενικών νοσοκομείων,
• δεν έχει ακόμη επιτευχθεί η επιδιωκόμενη ιδεολογική και θεσμική αλλαγή που θα οδηγήσει στην αποδόμηση της έννοιας και της πρακτικής του εγκλεισμού και άλλων περιοριστικών της ελευθερίας μεθόδων,
• δεν αναδιαμορφώθηκαν οι σχέσεις εξουσίας με τους ασθενείς να μετεξελίσσονται σε υποκείμενα της αλλαγής,
• η λογική και πρακτική της κλίνης, είτε για στέγαση είτε για νοσηλεία, εξακολουθεί να κυριαρχεί σε βάρος της στήριξης και της εναλλακτικής στο άσυλο φροντίδας,

Εν γένει επισημάνθηκε ότι η αποασυλοποίηση, χωρίς τη συνδυαστική λήψη μέτρων για την κοινωνική και επαγγελματική αποκατάσταση των ατόμων με προβλήματα ψυχικής υγείας, έχει οδηγήσει σε πολλές περιπτώσεις απλώς στη μετεγκατάσταση και όχι στην αποϊδρυματοποίησή τους, με συνέπεια αυτά να εξακολουθούν να τελούν σε συνθήκες de facto εγκλεισμού και περιθωριοποίησης.

3. Στην επίσημη πολιτική εντοπίστηκε απουσία μακροχρόνιου και σαφούς σχεδιασμού και έλλειψη κατευθυντήριων γραμμών σε βασικά ζητήματα. Προβληματική θεωρείται η παράλληλη ύπαρξη ασυλικού συστήματος και υπηρεσιών παροχής φροντίδας στην κοινότητα, ενώ ως «χάσματα στην ψυχική υγεία» αναφέρθηκαν μεταξύ άλλων η έλλειψη πρόληψης, η ανεπαρκής προσβασιμότητα στις υπηρεσίες ψυχικής υγείας και η χαμηλή ποιότητα της παρεχόμενης περίθαλψης.

Στο πλαίσιο ενός μακροχρόνιου και σαφούς σχεδιασμού πρέπει:
• να τεθεί η ψυχική υγεία ως προτεραιότητα,
• να αναπροσαρμοστεί η εθνική νομοθεσία στις νέες συνθήκες, να ληφθούν μέτρα για την προστασία των ευάλωτων ομάδων, καθώς και να συμμορφωθεί η χώρα με τα κρατούντα ευρωπαϊκά και διεθνή κριτήρια (πχ Διακήρυξη των Ηνωμένων Εθνών για την προστασία των ατόμων με ψυχική ασθένεια, Ευρωπαϊκή Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου κλπ).
• να αναθεωρηθεί το «Ψυχαργώς», έπειτα από αξιολόγηση των μέχρι τώρα παρεμβάσεων και διερεύνηση των αναγκών στον τομέα ψυχικής υγείας.
• να συγκροτηθεί ένα γνωμοδοτικό όργανο, του οποίου τα μέλη θα προέρχονται από ευρύ φάσμα επαγγελματιών και επιστημόνων, καθώς και ένα ανεξάρτητο σώμα ελέγχου και αξιολόγησης των υπηρεσιών ψυχικής υγείας,
• να μεταφερθούν πόροι από το ασυλικό σύστημα στη διαμόρφωση κα; εφαρμογή εναλλακτικών, μη περιοριστικών της ελευθερίας, μεθόδων και υπηρεσιών στήριξης και φροντίδας των πασχόντων από ψυχικές ασθένειες,
• να καταργηθούν τα Ψυχιατρεία και να αναπτυχθούν κλίνες σε Γενικά Νοσοκομεία και σε ΚΨΥ
• να αυξηθεί το νοσηλευτικό προσωπικό (υπάρχουσα κατάσταση: 1 5 νοσηλευτές προς 40 ασθενείς),
• να θεσπιστούν μέτρα για την προώθηση των ατόμων με προβλήματα ψυχικής υγείας στην απασχόληση.

4. Το ζήτημα της «τομεοποίησης» των υπηρεσιών ψυχικής υγείας τέθηκε από το σύνολο των ομιλητών ως κεντρικό. Ιδιαίτερη δυσχέρεια προκαλούν η,.ιδίως στα μεγάλα αστικά κέντρα, υποτυπώδης δικτύωση των εξωνοσοκομειακών υπηρεσιών με τις μονάδες νοσηλείας και η ανεπαρκής οριζόντια επικοινωνία ανάμεσα στις εξωνοσοκομειακές υπηρεσίες.

Ειδικότερα, επισημάνθηκε ότι πρέπει:
• να ενισχυθεί η οριζόντια επικοινωνία μεταξύ των εξωνοσοκομειακών δομών και η δικτύωση των εξωνοσοκομειακών δομών ψυχικής υγείας με τις ψυχιατρικές κλινικές,
• να επανεξεταστούν οι αρμοδιότητες των ΤΕΨΥ (ΤΕΨΥ), οι οποίες είναι επιφορτισμένες με ευρείας κλίμακας καθήκοντα συντονιστικού τύπου μεταξύ των υπηρεσιών, χωρίς αποφασιστικό ρόλο,
• να αναβαθμιστούν οι ΤΕΨΥ από γνωμοδοτικό σε αποφασιστικό όργανο,
• να συνεδριάζουν οι τομείς ανά τακτά χρονικά διαστήματα.

5. Χωρίς να παραβλέπεται η κρατική ευθύνη για την προστασία και προαγωγή της ψυχικής υγείας ως δημοσίου αγαθού και μέχρι την εγκαθίδρυση ενός σύγχρονου δημοσίου συστήματος υπηρεσιών ψυχικής υγείας που θα παρέχεται δωρεάν και ισότιμα σε όλους, απαιτείται η θεσμική κατοχύρωση του ρόλου των μη κερδοσκοπικών κοινωνικών φορέων με παράλληλη καθιέρωση διαδικασίας πιστοποίησης των παρεχόμενων από αυτούς υπηρεσιών και αξιολόγησης της αποδοτικότητάς τους και αυστηρών ελέγχων της λειτουργίας τους.

Ταυτόχρονα προτάθηκαν:
• η σύνδεση της χρηματοδότησης των δομών με ποιοτικά κριτήρια αξιολόγησης,
• η κατάρτιση ενός μητρώου μη κυβερνητικών μη κερδοσκοπικών οργανώσεων,
• η διασφάλιση της εταιρικότητας μεταξύ κρατικών και μη κρατικών -μη κερδοσκοπικών- κοινωνικών φορέων.

6. Η ΨΥΠΕ αξιολογήθηκε ως παραμελημένη προτεραιότητα. Ειδικότερα επισημάνθηκε ότι:
• η χρηματοδότηση της έρευνας στην Παιδοψυχιατρική είναι ανεπαρκής; και δεν αποτελεί αντικείμενο εκπαίδευσης,
• παρουσιάζονται έλλειψη σε δομές, αφού από τις 400 συνολικά δομές που προβλέφθηκαν στο πλαίσιο του προγράμματος «Ψυχαργώς» μόνο δέκα αφορούν παιδιά και εφήβους, ενώ οι 65 υπηρεσίες ψυχικής υγείας παιδιών κι εφήβων που αναπτύχθηκαν τα τελευταία 25 χρόνια είναι γεωγραφικά ανισομερώς κατανεμημένες και δεν καλύπτουν το σύνολο της επικράτειας,
• οι ήδη υπάρχουσες δομές είναι υποστελεχωμένες ή υπολειτουργούν λόγω ελλιπούς χρηματοδότησης,
• υπάρχει έλλειψη σε ενδονοσοκομειακές μονάδες νοσηλείας (40 κλίνες σε Αθήνα και Θεσσαλονίκη), ενώ παρουσιάζεται καθυστέρηση στην ανάπτυξη νέων δομών καθώς και δομών παροχής ημερήσιας φροντίδας, πχ για νέους με αυτισμό,
• η τομεοποίηση των υπηρεσιών ΨΥΠΕ περιορίζεται στα δύο μεγάλα αστικά κέντρα της Αθήνας και της Θεσσαλονίκης,
• δεν υπάρχουν οργανωμένα και συντονισμένα προγράμματα πρόληψης.

7. Για την αναβάθμιση του Τομέα ΨΥΠΕ προτάθηκαν:
• η εκπόνηση ενός Εθνικού Σχεδίου με ιεράρχηση των αναγκών και των προτεραιοτήτων,
• η ανάπτυξη μίας τουλάχιστον υπηρεσίας ΨΥΠΕ σε κάθε νομό της επικράτειας,
• η οργάνωση κοινοτικά προσανατολισμένων υπηρεσιών για την αντιμετώπιση των προβλημάτων παιδιών κι εφήβων με ψυχικές διαταραχές, χωρίς απομάκρυνση τους από την οικογένεια, και η προώθηση της τομεοποίησής τους,
• η σταδιακή ανάπτυξη διαγνωστικών και θεραπευτικών υπηρεσιών, καθώς και υπηρεσιών πρόληψης σε όλη τη χώρα,
• η ενίσχυση της έρευνας στον τομέα της ΨΥΠΕ στην Ελλάδα και η βελτίωση της εκπαίδευσης των παιδοψυχιάτρων, καθώς και των παιδιάτρων και γενικών ιατρών σε θέματα ΨΥΠΕ,
• η σύνδεση των υπηρεσιών ψυχοκοινωνικής αποκατάστασης παιδιών κι εφήβων με την ΠΦΥ και η θεσμοθέτηση της συνεργασίας τους με φορείς του εκπαιδευτικού συστήματος, της απασχόλησης και της εργασίας.

8. Καμία πολιτική στον τομέα της Ψυχικής Υγείας δεν μπορεί να έχει επιτυχή έκβαση, εάν δεν συνοδεύεται από δέσμη μέτρων για την καταπολέμηση του στίγματος του ατόμου με προβλήματα ψυχικής υγείας, καθώς και των κοινωνικών προκαταλήψεων. Προς αυτήν την κατεύθυνση, προτάθηκε μεταξύ άλλων να μην περιλαμβάνονται στις γνωματεύσεις ευαίσθητα προσωπικά δεδομένα, να αλλάξει ο τρόπος ακούσιας νοσηλείας και, τέλος, να κατοχυρωθούν η συμμετοχή των ατόμων με ψυχικές διαταραχές στη λήψη αποφάσεων και τον καθορισμό της κατεύθυνσης λειτουργίας των κοινωνικών επιχειρήσεων, καθώς και το δικαίωμα ψήφου για την επιλογή ΔΣ.

Απαραίτητη συγχρόνως είναι και η οργάνωση ενός συστήματος υποστήριξης των εθελοντικών οργανώσεων κοινωνικής φροντίδας που αποτελούνται από οικογένειες, οι οποίες μπορούν να αποτελέσουν χώρο ανάπτυξης και εφαρμογής νέων μορφών κοινωνικής βοήθειας με την κινητοποίηση της τοπικής εξουσίας και της κοινωνίας των πολιτών, διαμορφώνουν ένα υποστηρικτικό πλαίσιο για τους χρήστες και προλαμβάνουν φαινόμενα κοινωνικοοικονομικού αποκλεισμού. Παράλληλα, ως επιβεβλημένη αξιολογείται και η ενίσχυση των ομάδων αυτοβοήθειας των ατόμων με ψυχικές διαταραχές. Ιδίως μέσα από τις τελευταίες τονίστηκε ότι βελτιώνονται οι ικανότητες των συμμετεχόντων σε αυτές, με συνέπεια να καθίσταται δυνατή η καλύτερη προσαρμογή τους σε ευρύτερους κοινωνικούς χώρους και η αποτελεσματικότερη αντιιμετώπιση των προβλημάτων τους χωρίς ψυχιατρικές παρεμβάσεις και φάρμακα.

Καταλήγοντας, πρέπει να επισημανθεί ότι αναγκαία συνθήκη για τη λήψη και την υλοποίηση αποτελεσματικών μέτρων με στόχο την επιτυχή έκβαση της Ψυχιατρικής Μεταρρύθμισης συνιστά η αξιολόγηση της ως «ατμομηχανής των μεταρρυθμίσεων στην Πρόνοια/Κοινωνική Αλληλεγγύη» και η συναίσθηση της μεγάλης αξίας «των δράσεων που θα αναληφθούν για την αποασυλοποίηση και την κοινωνική επανένταξη στο πεδίο της καταπολέμησης του κοινωνικοί απολκλεισμού» (Πέτρος Γιαννουλάτος).

Εν γένει, πρέπει να γίνει αντιληπτό ότι «κάθε δράση που καθυστερεί την Ψυχιατρική Μεταρρύθμιση δεν στρέφεται «απλώς ενάντια στους ψυχικά ασθενείς και στις οικογένειες τους», αλλά ότι «αντιστρατεύεται το σύνολο της μεταρρύθμισης στο χώρο της Κοινωνικής Αλληλεγγύης και είναι ενάντια στον άνθρωπο, την κοινωνική δράση και τον πλούτο της διαφορετικότητας στην κοινωνική συνάθροιση» (Πέτρος Γιαννουλάτος). "

Γιάννης Σακέλλης, Βοηθός Συνήγορος του Πολίτη για την Κοινωνική Προστασία, Υγεία και Κοινωνική Αλληλεγγύη

Το παραπάνω κείμενο συμπεριλαμβάνεται στο πολύ ενδιαφέρον βιβλίο: "Η ψυχιατρική μεταρρύθμιση στην Ελλάδα: Ανάγκες - Προτάσεις - Λύσεις" (Επιμέλεια: Γιάννης Σακέλλης, Βοηθός Συνήγορος του Πολίτη), το οποίο κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις εκδόσεις Σάκκουλα.