Επιχείρηση «Ευθανασία» - Έργα από τη συλλογή Prinzhorn στην Ελλάδα

"Την περίοδο του ναζισμού η μοντέρνα τέχνη χαρακτηρίστηκε εκφυλισμένη -γιατί δεν ανταποκρινόταν στα αρχαία ελληνικά και ρωμαϊκά πρότυπα- και απαγορεύτηκε. Σημαντικά έργα τέχνης καταστράφηκαν και καλλιτέχνες όπως ο Οτο Ντιξ, ο Μαξ Μπέκμαν, ο Ερνστ Λούντβιχ Κίρχνερ, ο Πάουλ Κλέε εκδιώχθηκαν.

Εκφυλισμένη θεωρήθηκε όμως και η τέχνη των ψυχικά ασθενών που βρίσκονταν κλεισμένοι σε άσυλα. Εάν σήμερα η εικαστική δημιουργία ιδρυματοποιημένων ατόμων ενθαρρύνεται, καθώς αποτελεί μέσο έκφρασης και κοινωνικοποίησης, τότε αποτελούσε διαβατήριο για τους θαλάμους αερίων.

Οι μαζικές εκτελέσεις ασθενών που νοσηλεύονταν σε ψυχιατρεία, άσυλα, ιδρύματα, γνωστές και ως «Επιχείρηση ευθανασία», είναι ένα ακόμα μελανό κεφάλαιο της γερμανικής Ιστορίας. Τα θύματα δεν ήταν μόνο εβραίοι. Το μέγεθος της διαστροφής ήταν τέτοιο που μέχρι και ανάπηρα παιδιά -περίπου 5.000- κάτω των 16 ετών δολοφονήθηκαν σε κλινικές το διάστημα 1939-44 με χορήγηση φαρμάκων. Και η ειρωνεία είναι ότι οι φορητοί θάλαμοι αερίων που χρησιμοποιήθηκαν για τους ενήλικες απ' έξω έγραφαν «Καφετέρια του αυτοκράτορα»...

Μια έκθεση-ντοκουμέντο με τίτλο «Αιτία θανάτου: Ευθανασία» εγκαινιάζει η Ελληνική Ψυχιατρική Εταιρεία στις 20 Ιανουαρίου, στο Μουσείο Μπενάκη της οδού Πειραιώς. Περιλαμβάνει 96 έργα της περίφημης συλλογής Πρίντσχορν της Ψυχιατρικής Κλινικής του Πανεπιστημίου της Χαϊδελβέργης φιλοτεχνημένα από 18 καλλιτέχνες -ψυχικά ασθενείς οι οποίοι υπήρξαν θύματα ενός ανελέητου προγράμματος του Χίτλερ.

Με την έναρξη του πολέμου, το φθινόπωρο του 1939 ιδρύθηκε η «Επιτροπή του Ράιχ για την επιστημονική καταγραφή σοβαρών κληρονομικών και συγγενών παθήσεων» και αποφασίστηκε η υιοθέτηση ευθανασίας για τη «θεραπεία» των ατόμων με ειδικές ανάγκες και των ψυχικά ασθενών. Το πρόγραμμα ονομάστηκε «Επιχείρηση Τ4» (από τη διεύθυνση της Καγκελαρίας του Χίτλερ στον αριθμό 4 της οδού Τιεργκαρτενστράσε στο Βερολίνο) και επικεφαλής τέθηκαν οι γιατροί Καρλ Μπραντ και Φίλιπ Μπούλερ. Ο Χίτλερ πίστευε ότι έτσι θα επιτυγχανόταν η «φυλετική ακεραιότητα του γερμανικού λαού». Οπως διατεινόταν, το «σώμα του λαού» έπρεπε να «καθαρθεί» από άτομα «υποδεέστερα, μη δυνάμενα να κοινωνικοποιηθούν και να αποδώσουν στον τομέα της εργασίας».

Με χριστιανικούς συμβολισμούς

Η εκκαθάριση ξεκίνησε από ψυχιατρεία, άσυλα, ιδρύματα και σε συνεργασία με τους γιατρούς η κεντρική υπηρεσία της «Τ4» συνέτασσε τους καταλόγους των ασθενών που μεταφέρονταν σε θαλάμους αερίων στο Γκράφενεκ, στο Βρανδεμβούργο, στο Ζόνενσταϊν, στο Χάρτχαϊμ και σε άλλα κολαστήρια. Λεωφορεία με σκούρα τζάμια παρελάμβαναν τα υποψήφια θύματα. Πολλοί διαισθάνονταν το πεπρωμένο τους, εάν όμως αντιστέκονταν τους έκαναν ηρεμιστική ένεση. Η συνέχεια είναι γνωστή. Παρέδιδαν τα ρούχα τους και κατά ομάδες οδηγούνταν στους θαλάμους αερίων που έμοιαζαν με λουτρά, όπου ο γιατρός άνοιγε τη βαλβίδα και το μονοξείδιο του άνθρακα τους οδηγούσε σε θάνατο από ασφυξία.

Με αυτό τον τρόπο εκτελέστηκε στο Μπέρνμπουργκ ο Καρλ Βίλχελμ Αρεντ, έργα του οποίου θα δούμε στην έκθεση. Πρόκειται για ζωγραφική με χριστιανικούς συμβολισμούς εννοιών όπως η πίστη, η αγάπη, η ελπίδα. Από το 1907 ώς το 1940 νοσηλεύτηκε σε τέσσερα ψυχιατρικά ιδρύματα του Βερολίνου, υποστήριζε δε πως είναι πρίγκιπας. Πριγκίπισσα διατεινόταν πως είναι και η Γιοχάνα Μελίτα Αρνολντ, η οποία σε ηλικία 30 ετών εισήχθη στο δημοτικό ψυχιατρείο της Δρέσδης υποφέροντας από παραισθήσεις. Το μόνο που την αφύπνιζε ήταν τα υλικά της ζωγραφικής με τα οποία δημιούργησε ένα φωτεινό, ονειρικό σύμπαν.

Ιδιαίτερη καλλιτεχνική αξία έχουν τα έργα του Φραντς Καρλ Μπίλερ -ο Πρίντσχορν τα συγκρίνει με τον ύστερο Βαν Γκογκ- καθώς αποτυπώνουν με ένταση και φλόγα τον έξω κόσμο. Ξεχωρίζουν τα τολμηρά σχέδια ερωτικού περιεχομένου του Πάουλ Γκες, ο οποίος σπούδασε ζωγραφική στο Μόναχο και αρχιτεκτονική στο Βερολίνο. Επίσης αρχιτέκτων ο Γιόζεφ Σνέλερ έκανε «σαδιστικές», λάγνες ζωγραφιές με γυναίκες και οι γιατροί χαρακτήριζαν τα έργα του «αισχρά».

Η ναζιστική Γερμανία είχε άψογη οργάνωση στη διαχείριση της ευθανασίας. Ακόμα και «παρηγορητικές επιστολές» στέλνονταν στους συγγενείς των ασθενών, που έγραφαν: «Ηταν ένας ήρεμος θάνατος, ένας γαλήνιος ύπνος με την πιο κυριολεκτική σημασία της λέξης». Ωστόσο, παρ' όλο το «παραμύθι», κάποια στιγμή υπήρξαν διαμαρτυρίες από την Εκκλησία, κύκλους της Δικαιοσύνης, ακόμα και από το εσωτερικό του κόμματος και η «Επιχείρηση Τ4» ανεστάλη. Αυτό απλώς σήμαινε αλλαγή τακτικής. Τώρα πια οι εκτελέσεις διενεργούνταν πιο συγκαλυμμένα, με φάρμακα ή με τη μέθοδο της συστηματικής παραμέλησης και ασιτίας- τη λεγόμενη δίαιτα ευθανασίας.

Οι γιατροί του εθνικοσοσιαλιστικού καθεστώτος επιχείρησαν να εντάξουν την «Ευθανασία» σε μια ευρύτερη μεταρρύθμιση της ψυχιατρικής έρευνας, περίθαλψης και θεραπείας. Για τους χρονίως πάσχοντες, ιδρυματοποιημένους ασθενείς προβλέπονταν μέτρα που ξεκινούσαν από την εκμετάλλευση της εργασίας τους και κατέληγαν στο θάνατο. Αυτή ήταν η μοίρα για όσους αδυνατούσαν να ακολουθήσουν το πρόγραμμα επανένταξης στην παραγωγική κοινωνία.

Ηδη από το 1920, μετά την ήττα στον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο, άρχισαν να πολλαπλασιάζονται οι φωνές για τη «νόμιμη» εξόντωση των «πνευματικώς νεκρών» και πολλοί επιστήμονες υποστήριζαν πως «δεν πρέπει να χαραμίζουμε ανθρώπινο δυναμικό και χρήματα για μερικούς άρρωστους με ανίατα νοσήματα». Η συλλογική συνείδηση των Γερμανών είχε απωθήσει επί δεκαετίες το ζήτημα των ψυχικά ασθενών. Ο στιγματισμός τους από την εθνικοσοσιαλιστική προπαγάνδα, η απουσία κοινωνικής αλληλεγγύης γι' αυτούς τους παράφρονες και καταφρονημένους οδήγησε μοιραία, εν μέσω πολέμου, στην εξόντωσή τους με μαζικές εκτελέσεις, ασιτία, εγκατάλειψη και κακοποίηση.

Φως στα σκοτεινά μονοπάτια

Ενα βιβλίο με τίτλο «Αιτία θανάτου: ευθανασία» (εκδόσεις Ινδικτος), μια ημερίδα με θέμα «Η τέχνη των αποκλεισμένων» (22/1) συνοδεύουν την έκθεση με έργα της συλλογής του ψυχίατρου και ιστορικού τέχνης Χανς Πρίντσχορν (1886-1993), ο οποίος θεωρείται σήμερα πρωτοπόρος στην ανάδειξη της τέχνης των ατόμων που πάσχουν από ψυχικά νοσήματα.

«Με αυτή την έκθεση η Ελληνική Ψυχιατρική Εταιρεία επεδίωξε να αναδείξει την αμφίδρομη σχέση ανάμεσα στην τέχνη και στις εκφραστικές δυνατότητες εκείνων που πάσχουν ψυχικά, ανάμεσα σε πολιτισμικές κατακτήσεις που οφείλονται στη δημιουργικότητά τους. Παράλληλα θέλησε να υπενθυμίσει ολέθρια ιστορικά γεγονότα για τη μοίρα των αποκλεισμένων», μας λέει ο προεδρός της, καθηγητής Ψυχιατρικής Νίκος Τζαβάρας.

«Η έκθεση μας βοηθά στη χαρτογράφηση και κατανόηση των σκοτεινών περιοχών της δημιουργικότητας της ανθρώπινης φύσης, αλλά και της ίδιας της ψυχικής ασθένειας», συμπληρώνει ο ψυχίατρος-δραματοθεραπευτής Στέλιος Κρασανάκης που σκηνοθετεί στο Μουσείο Μπενάκη το θεατρικό αναλόγιο «Camille Claudel represents-Το κύμα της τρέλας του Μεσοπολέμου», βασισμένο στο ημερολόγιο εγκλεισμού της γλύπτριας Καμίλ Κλοντέλ (22/1).

«Αποτελεί επίσης έναν σημαντικό σταθμό στην αναγνώριση της τέχνης των αποκλεισμένων, που είχε αρχίσει από τον 19ο αιώνα και κορυφώθηκε στα μέσα του 20ού αιώνα με την Art Brut, την Raw Creation και την Outsider Art. Εμπειρίες τέτοιου τύπου συμβάλλουν στην ψυχική μας κινητοποίηση, την αισθητική μας διεύρυνση αλλά και την κοινωνική μας επίγνωση και εγρήγορση»."

της Πάρης Σπίνου (Ελευθεροτυπία: Ένθετο "7")

Ένα παλαιότερο αφιέρωμα στην "Τέχνη και Ψυχιατρική" από ένθετο της Καθημερινής: "Επτά Ημέρες"                                     

Φυλλάδιο της συλλογής Prinzhorn 

Θα πρέπει, επίσης, να γνωρίζετε ότι ο Prinzhorn έχει κατηγορηθεί για τη σχέση του με το ναζισμό. Ο René Talbot (International Association Against Psychiatric Assault) είναι ένας από τους επικριτές του και ακολουθούν τα κύρια σημεία ομιλίας του, που βρήκαμε μόνο στα Γερμανικά:

 

Hans Prinzhorn - a Nazi ideologist pathologizes art:

1. Hans Prinzhorn was a Nazi ideologist.

2. Hans Prinzhorn organized the unlawful acquisition of the works of art of psychiatrically institutionalized people in order to establish a museum of psychopathology.

3. The artists of the works of art collected by him are not represented as persons with any legal rights. His view of these works has the typical "aquarium" point of view, as characterized by Primo Levi.

4. His racist/psychiatric ideologicalization of art as the colonialization of "madness" stems from his model of the mind which is manifested by a biologistical, medical/psychiatric rule of power.

5. The philosophical context is to be found in a biologistically revised interpretation of Nietzsche.

6. The Heidelberg University Psychiatry, the administrators of the works of art of the so-called "Prinzhorn Collection" which were illegitimately acquired and therefore NEVER became their possession legally, despite all rhetorical denials interprets these works of art in the context of an ideology of "degenerated art" ("entartete Kunst"): It manifests the "aquarium viewpoint" of Prinzhorn in its catalogues, which up until today defames the work of unidentified artists with labels such as: "schizophrenic", "paranoia" and "degenerative feeble-mindedness" etc.

Μπορείτε να διαβάσετε μια παρουσίαση του René Talbot και μια ομιλία του (στα Γαλλικά)  στην ιστοσελίδα: eduardo.mahieu.free.fr

Από έκθεση των έργων στην Πράγα (2009)

Επίσης, διαβάστε την ιστορία του Prinzhorn από την πλευρά του "Prinzhorn Collection Museum and Research Centre" (Psychiatric Hospital of the University of Heidelberg), με αφορμή τη διαμάχη για τον κατάλληλο τόπο φιλοξενίας των έργων της συλλογής.

Αν ψάξετε στο διαδίκτυο θα βρείτε πολλές (και ενδιαφέρουσες) πληροφορίες τόσο για την ιστορική συλλογή όσο και για τον ίδιο τον Prinzhorn.