Η ζωή στην κοινότητα: Δικαίωμα ή ...Θεραπεία;

 

Τον τελευταίο καιρό ολοένα και πληθαίνουν οι φωνές γύρω από ένα ζήτημα που μέχρι πρότινος δεν απασχολούσε σχεδόν κανένα: το κλείσιμο των ψυχιατρικών νοσοκομείων, ή, για να το πούμε καλύτερα, το μετασχηματισμό τους σε δίκτυα κοινοτικών μονάδων παροχής υπηρεσιών ψυχικής υγείας διαμέσου μιας διαδικασίας μετατροπής πόρων που προσανατολίζονται στην κοινωνική και όχι την ιδρυματική αναπαραγωγή του ψυχικά πάσχοντα.

Δεν απασχολούσε σχεδόν κανένα, καθώς μια τέτοια πραγματικότητα για τον ελληνικό χώρο φάνταζε τουλάχιστον ουτοπία. Τώρα όμως που άρχισε να γίνεται απτή πραγματικότητα (κλείσιμο των ψυχιατρικών νοσοκομείων Πέτρας Ολύμπου και Χανίων, συρρίκνωση σε μηδενικό αριθμό χρόνιων εγκλείστων σε Παιδοψυχιατρικό, Κέρκυρα, αποασυλοποίηση μεγάλου αριθμού χρόνιων εγκλείστων σε Τρίπολη, Θεσσαλονίκη, Δαφνί, Δρομοκαΐτειο), η δυσφορία όσων μέχρι πρόσφατα δεν ασχολούνταν άρχισε να γίνεται εμφανής. Δεν είναι τυχαίο πως ενώ μέχρι προ τριετίας στα «Τετράδια Ψυχιατρικής» τα προηγούμενα 20 χρόνια δεν είχε δημοσιευτεί ούτε ένα άρθρο που να τολμούσε να θίξει έστω την υπεράσπιση του ασύλου, πρόσφατα έχουν δημοσιευτεί άρθρα που προβλέπουν την καταστροφή μπροστά σε αυτή την προοπτική.

Επίσης, η Ε.Ψ.Ε. (Ελληνική Ψυχιατρική Εταιρεία), προ τριετίας περίπου προχώρησε στη διενέργεια ενός σχεδόν δημοψηφίσματος προκειμένου τα μέλη της να αποφανθούν κατά πόσο ήταν σύμφωνα με το κλείσιμο των ψυχιατρείων ή όχι.

Ακόμη, σε καθημερινή εφημερίδα δημοσιεύτηκε επιστολή εκπροσώπων του συνδικαλιστικού οργάνου των ιδιοκτητών των ιδιωτικών ψυχιατρικών κλινικών στην οποία οι υπογράφοντες επέσειαν τη δαμόκλεια σπάθη του κοινωνικού κινδύνου που επικρέμαται αν κλείσουν τα ψυχιατρεία.

Από την άλλη μεριά, πολλοί απ’ αυτούς που «παραδοσιακά» ήταν υπέρ του μετασχηματισμού των ασύλων, του αποϊδρυματισμού κλπ. έχουν αρχίσει να ξαναβλέπουν τη στάση τους αφού σε συνθήκες «άγριου καπιταλισμού» αυτή η πραγματικότητα μπορεί να επιδεινώσει την κατάσταση των ψυχικά πασχόντων οι οποίοι, έστω και στο άσυλο, έχουν τουλάχιστον «που την κεφαλήν κλίναι».
..
Θεωρούμε πως έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον η εξέταση των αιτιάσεων που επικαλούνται οι περισσότεροι από όσους εξεδήλωσαν όψιμο ενδιαφέρον προκειμένου να μην κλείσουν τα άσυλα (χρησιμοποιούμε τον όρο «άσυλα» ως συνώνυμο των ψυχιατρικών νοσοκομείων, απογυμνώνοντάς τα από τον «προστατευτικό» τους χαρακτήρα – για ποιον άλλωστε; - και αφήνοντάς τα με τον χαρακτήρα της αποθήκης ψυχών, που ως τέτοια έχουν καταγγελθεί, δηλώνοντας δε ευθαρσώς πως δεν υπάρχουν καλά και κακά ψυχιατρικά νοσοκομεία: από τη στιγμή που χρησιμοποιούνται για τον βραχύχρονο ή μακρόχρονο περισσότερων από 5 ανθρώπων είναι αποθήκες απάνθρωπες, φυλακές για «εγκληματίες» που το μόνο τους έγκλημα είναι πως πάσχουν).

Η εξέταση των αιτιάσεων τις οποίες επικαλούνται οι υπερασπιστές των ασύλων θα μπορούσαν να διακριθούν σε δύο κατηγορίες (αυθαίρετη κατηγοριοποίηση, πράγματι, αλλά χρήσιμη για την οικονομία του λόγου). Η μια κατηγορία αφορά στη διαχείριση των ψυχικά πασχόντων που δεν γιατρεύονται. Η άλλη, τον κίνδυνο αυτοί οι άνθρωποι να βρεθούν στο δρόμο, αν δεν υπάρχει το άσυλο να τους «φιλοξενήσει».

Ως προς την πρώτη κατηγορία, η αναποτελεσματικότητα των εναλλακτικών στο άσυλο δομών ως προς την «ιασιμότητα» των ψυχικά πασχόντων βασίζεται σε ασαφείς αναφορές σε εμπειρίες άλλων χωρών ή σε παράθεση δεδομένων που δείχνουν πως η μετακίνηση (έστω) χρόνιων εγκλείστων σε μη νοσοκομειακά πλαίσια (χρησιμοποιούμε αυτό τον αδόκιμο όρο καθώς πιστεύουμε πως άλλο είναι το εξωνοσοκομειακό και άλλο το κοινοτικό πλαίσιο διαβίωσης) δεν έχει επιφέρει την ίαση ή έστω τη βελτίωση σε όρους συμπτωματολογίας, ψυχοπαθολογίας, διάγνωσης, κοκ.

Η δεύτερη κατηγορία κόπτεται για την ποιότητα ζωής των ψυχικά πασχόντων και θεωρεί πως αυτοί οι άνθρωποι ή θα είναι στο άσυλο (που τους προσφέρει – όταν λειτουργεί σωστά και «ανθρώπινα» - μιας αποδεκτής ποιότητας ζωή), ή θα είναι αφημένοι στη μοίρα τους, στο δρόμο, που αντιπροσωπεύει την απεχθέστερη μορφή διαβίωσης ενός ανθρώπου. Ενδιάμεση ή – ακόμη περισσότερο – άλλη προοπτική δεν υπάρχει.

Νομίζουμε πως δεν έχει γίνει καθόλου κατανοητό – κι όχι τυχαία – ένα απλό ζήτημα. Η κατάργηση του ασύλου δεν έχει να κάνει με επιστημονικά δεδομένα περί ίασης ή μη ίασης της ψυχικής διαταραχής. Δεν έχει να κάνει με τον εγκλεισμό ελλείψει καλύτερης λύσης. Αντίθετα, πρόκειται για μια υπόθεση που στη βάση της αφορά αποκλειστικά και μόνο στη διασφάλιση των στοιχειωδών ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Με βάση αυτή την υπόθεση, κάθε άνθρωπος έχει δικαίωμα στην κατάλληλη φροντίδα, υποστήριξη κλπ. στην κοινότητα. Κανένας δεν μπορεί να παραμένει έγκλειστος επειδή είναι άρρωστος, όσο άρρωστος κι αν είναι. Καθένας έχει δικαίωμα να είναι όσο τρελός θέλει, αλλά στην κοινότητα. Η αποκατάσταση στην ψυχιατρική δεν έχει σχέση με την αποκατάσταση στην ορθοπεδική. Δεν αφορά την ίαση αλλά την άσκηση των βασικών, στοιχειωδών ατομικών, πολιτικών δικαιωμάτων του ανθρώπου, παρά και με την ασθένειά του. Η αποασυλοποίηση δεν έχει καμία σχέση με την ίαση: οι ασθενείς μετακινούνται (δυστυχώς) σε εξωνοσοκομειακές μονάδες (οικοτροφεία, ξενώνες, διαμερίσματα) όχι για να γίνουν καλά ή επειδή είναι καλύτερα, αλλά απλά επειδή έχουν δικαίωμα να λαμβάνουν τις απαραίτητες και ανάλογες με το πρόβλημα υγείας τους υπηρεσίες εκτός νοσοκομείου. Αν έχουν ανάγκη ενδονοσοκομειακής περίθαλψης, τότε αυτή η υπηρεσία τους παρέχεται για όσο καιρό χρειάζεται (προκειμένου, για παράδειγμα, να ξεπεραστεί η οξεία φάση της ασθένειας). Από τη στιγμή που η οξεία φάση της ασθένειας περάσει, τότε ο άνθρωπος αυτός δεν έχει ανάγκη (και κανένας δε δικαιούται να τον υποχρεώνει) να παραμείνει σε ψυχιατρείο. Μάλιστα, υπάρχουν πολλές έγκυρες και αξιόλογες εμπειρίες σε διαφορετικά μέρη του κόσμου που δείχνουν πως σε αρκετές περιπτώσεις ακόμη κι αυτή η οξεία φάση της ασθένειας είναι καλύτερο να αντιμετώπιζεται σε μη νοσοκομειακό περιβάλλον (πρβλ., για παράδειγμα, την εμπειρία της Τεργέστης – η οποία, σε πείσμα των αρνητών της, αναδείχθηκε τον Μάρτιο του 2005 από τον ΠΟΥ ως πιλοτική εμπειρία οργάνωσης των υπηρεσιών ψυχικής υγείας για όλον τον κόσμο– και Warner, 2005).

Η εκτός ασύλου λοιπόν διαχείριση των ψυχικά πασχόντων αφορά αποκλειστικά και μόνο το ζήτημα του δικαιώματός τους να ζουν στην κοινότητα, όπως οι μη πάσχοντες. Από κει και πέρα, για τους ενασχολούμενους με την ψυχιατρική τέχνη ιδού πεδίον μάχης λαμπρόν, ή μάλλον ιδού η Ρόδος, ιδού και το πήδημα. Ας εφαρμόσουν οποιαδήποτε «θεραπευτική» τεχνική θέλουν, ας χορηγήσουν τα καλύτερα ψυχοφάρμακα, ας ψυχοθεραπεύσουν ατομικά, ομαδικά, ας κάνουν ό,τι θέλουν: σε υποκείμενα όμως που ζουν στην κοινότητα, ελεύθερα, υπεύθυνα για τις πράξεις τους (ακόμη και ν’ αρνηθούν τη «θεραπευτική» αγωγή που τους χορηγείται), και όχι σε αντικείμενα παρεμβάσεων εντός κλειστών πλαισίων όπου η οποιαδήποτε έννοια ατομικής ελευθερίας καταπατιέται από ένα και μόνο γνώρισμα: την ομαδικότητα, ή – με άλλα λόγια – την ισοπέδωση της υποκειμενικότητας χάριν των απόψεων της όποιας Florence Nightingale. Στον 21ο αιώνα ζούμε άλλωστε.

Νίκος Γκιωνάκης, ψυχολόγος

*Φωτογραφία: Thompson Hall "My Favourite Place 2" (Print on Paper).
The Other Side Gallery