Island of Outcasts: Είκοσι χρόνια μετά

 

Η ταινία “Island of Outcasts” του Jane Gabriel καταγράφει την καθημερινότητα των εγκλείστων στο ίδρυμα της Λέρου το 1989. Η ταινία προβλήθηκε (παραγωγή: twenty-twenty television  for Channel 4) το 1990  -είχαν προηγηθεί τα σχετικά δημοσιεύματα στον Ευρωπαϊκό τύπο, με πιο γνωστό αυτό της εφημερίδας Observer (1989) που παρομοίαζε το άσυλο της Λέρου με στρατόπεδο συγκέντρωσης- προκαλώντας τη διεθνή κατακραυγή για τις απάνθρωπες συνθήκες διαβίωσης των τροφίμων του ιδρύματος. Παράλληλα, η ταινία αποδείκνυε ότι το άσυλο δεν είχε καθόλου αλλάξει, παρότι οι καταγγελίες για την τραγική κατάσταση που επικρατούσε στο συγκεκριμένο ίδρυμα είχαν ξεκινήσει από τις αρχές της δεκαετίας του '80 και το 1984 είχε εγκριθεί ο κοινοτικός Κανονισμός 815/84 για την χρηματοδότηση της ψυχιατρικής μεταρρύθμισης στην Ελλάδα.

Είκοσι χρόνια μετά την ταινία, πιστεύουμε ότι το θέμα παραμένει επίκαιρο: Η συνέχεια της ψυχιατρικής μεταρρύθμισης βρίσκεται σε κίνδυνο, το ασυλικό μοντέλο δεν έχει εγκαταλειφθεί (ακόμα και στις κοινοτικές δομές παρατηρούνται ιδρυματικές πρακτικές) και οι εικόνες που μπορεί να αντικρίσει κανείς, ακόμα και σήμερα, πίσω από τις κλειστές πόρτες αρκετών ιδρυμάτων, θυμίζουν έντονα τις σκηνές της ταινίας.

Στη συνέχεια, παραθέτουμε και κάποια ιστορικά στοιχεία για το ίδρυμα της Λέρου (από την ίδρυσή του, το 1957, έως την έγκριση του Κανονισμού 815/84), που βρήκαμε στο www.ardin.gr, από το ενδιαφέρον βιβλίο του Κ. Μπαϊρακτάρη: “Ψυχική υγεία και κοινωνική παρέμβαση”:

Ιστορικά στοιχεία για το ίδρυμα της Λέρου

“Η δημιουργία της «Αποικίας Ψυχοπαθών Λέρου» θεωρείται η ριζοσπαστική λύση της εποχής για το πρόβλημα της υπερπλήρωσης των ψυχιατρείων στα δύο μεγάλα αστικά κέντρα Αθήνα και Θεσσαλονίκη (ΦΕΚ 1 Α΄/1957).

Το νησί έχει πλούσια ιδρυματική ιστορία. Εδώ εγκαταστάθηκαν τα γνωστά «αναμορφωτήρια» της Φρειδερίκης για ορφανά και παιδιά πολιτικών προσφύγων του εμφυλίου (Βασιλικές Τεχνικές Σχολές, έτος ίδρυσης 1947).

Με την κατάργηση των σχολών αυτών ιδρύονται η Αποικία Ψυχοπαθών (1957) και το Ίδρυμα Απροσάρμοστων Παίδων (γνωστό ως ΠΙΚΠΑ, έτος ίδρυσης 1961).

Αποτέλεσε δε και τόπο εξορίας για εκατοντάδες αγωνιστές κατά τη διάρκεια της δικτατορίας (Bairaktaris, 1984, Μεγαλοοικονόμου, 1990).

Η επιλογή του συγκεκριμένου γεωγραφικού χώρου γίνεται για να εξυπηρετηθούν πολιτικές συναλλαγές της εποχής:

«...Ο υπουργός Εμπορικής Ναυτιλίας Κωτιάδης ενεργοποιείται για την εγκατάσταση του ιδρύματος στην εκλογική του περιφέρεια. Υπόσχεται στους εκλογείς του να ξαναφέρει τους μετανάστες της περιοχής πίσω στο νησί. Με την αποχώρηση των Ιταλών και των Εγγλέζων στα τέλη του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου πολλοί Λεριοί έμειναν χωρίς απασχόληση και μεταναστεύουν στην Αθήνα ή στο εξωτερικό.

Ο Κωτιάδης πείθει τον κομματικό του φίλο, υφυπουργό υγείας Ψαρέα, να ιδρύσει την “Αποικία Ψυχοπαθών” στη Λέρο. Το νησί βρίσκεται σε απόμακρο μέρος και διαθέτει υπεραρκετά στρατιωτικά κτίρια για την εγκατάσταση των ασθενών. Από τους υπεύθυνους ψυχίατρους δεν ακούστηκε, σύμφωνα με τον Μπαγκλέζο, καμιά διαμαρτυρία. Περισσότερο τους ενδιέφερε να κτιστεί μια αποικία, και όχι τόσο σε ποιο μέρος...» (Bairaktaris, 1984, σ. 83)

Αρχίζει μια τραγική ιστορία αλλεπάλληλων διακομιδών με τα σύγχρονα «πλοία των τρελών» που μεταφέρουν τους ασθενείς στα αμπάρια τους, με μόνο στοιχείο αναγνώρισής τους έναν αριθμό, που πολλές φορές χάνεται και με αυτό χάνεται και η ίδια η ταυτότητα, η ίδια η ύπαρξή τους.

Αν και στους πρώτους 100 ασθενείς επιφυλάσσεται εορταστική υποδοχή, κάτι που θα επαναληφθεί πολλές φορές στη συνέχεια, οι συνθήκες διαβίωσης γίνονται όλο και πιο άθλιες.

Ο ψυχίατρος Μπαγκλέζος, μοναδικός στο νησί για δεκαετίες, διαμαρτύρεται στο αρμόδιο υπουργείο και η απάντηση του υπουργού Στράτου, πάντοτε σύμφωνα με τον Μπαγκλέζο είναι: «...Μην απαιτείτε πολλά για τους ψυχοπαθείς. Η επένδυση σε αυτούς είναι σπατάλη χρημάτων, η πατρίδα έχει άλλες πιο επιτακτικές ανάγκες».

Το 1959 η αποικία δέχεται, σύμφωνα με τον Μπαγκλέζο, την επίσκεψη του Ελβετού ψυχιάτρου και εκπροσώπου της Π.Ο.Υ., Α. Repont. Οι συμβουλές του για άρση του διαχωρισμού ανδρών και γυναικών θεωρούνται υπερβολικές σε σχέση με τα προβλήματα επιβίωσης που είχαν να αντιμετωπίσουν.

Το 1964 η κυβέρνηση του Κέντρου μετονομάζει την αποικία σε «Ψυχιατρικό Νοσοκομείο Λέρου» και αυξάνει παράλληλα τη δυναμικότητα σε 2.683 κρεβάτια. Στρατιωτικά κτίρια υπάρχουν αρκετά. Μεταφέρονται και οι ασθενείς από την καταργημένη πια «Αποικία Ψυχοπαθών Αγ. Γεωργίου» στην περιοχή της Αττικής και ο υπουργός υγείας Κοκέβης σπεύδει να εγκαινιάσει τα νέα κτίρια. Οι συνεχείς εκκλήσεις του προσωπικού για βοήθεια προκαλούσαν τη μόνιμη πια απάντηση των αρχών για τη χρήση «επαλλήλων κρεβατιών»!

Αλλά ας ακούσουμε την άποψη του ψυχιάτρου Μπαγκλέζου, μιας αμφισβητούμενης προσωπικότητας που αποτελεί αναπόσπαστο μέρος της ιστορίας της Λέρου αλλά και της ιδρυματικής ψυχιατρικής. Βρίσκεται σε συνεχή εσωτερική σύγκρουση, από τη μια να κριτικάρει τις άθλιες συνθήκες και να παραπονείται για εγκατάλειψη και από την άλλη να υπερασπίζεται τις υπηρεσίες που προσφέρει η Λέρος. Αντικρούοντας την υποβάθμισή του από τη μεριά των συναδέλφων του τονίζει:

«α) Η Λέρος αποσυμφόρησε τα άλλα ιδρύματα από τους χρόνιους και προσέφερε έτσι τη δυνατότητα να ασχοληθούν με οξέα περιστατικά. Συνέβαλε στην εκπλήρωση του στόχου στο Δαφνί "κάθε άρρωστος το κρεβάτι του" .

β) Χιλιάδες συγγενείς απελευθερώθηκαν από το βάρος των αρρώστων και διατηρήθηκε έτσι η οικογενειακή τους τάξη.

γ) Αν και το Ίδρυμα καταγγέλλεται, ιδιαίτερα από τον τύπο, σαν "νεκροταφείο ζωντανών" ή "Νταχάου", είναι ένα ιεραρχημένο και με καλή λειτουργία ίδρυμα, που προσφέρει στην ελληνική κοινωνία τρεις βασικές υπηρεσίες: πρώτον, προσφέρει στους αρρώστους και στις οικογένειές τους βοήθεια, δεύτερον, διασφαλίζει τα προς το ζην στους εργαζόμενους στο ίδρυμα και τις οικογένειές τους. Τρίτον, υποστηρίζει, ενισχύει και προωθεί το εμπόριο στους κατοίκους αυτής της παραμεθορίου περιοχής...» (το ίδιο, σ. 86).

Δεν θα αναφερθούμε στην αθλιότητα των συνθηκών, που από τις αρχές της δεκαετίας του ’80, με τη συμβολή και του Τύπου έγιναν γνωστές και έξω από τα όρια της Ελλάδας. Ούτε στα ειδικά τμήματα όπως αυτό των «καταδίκων» στο ισόγειο του Περιπτέρου 11 όπου για χρόνια αλυσοδεμένοι πλήρωναν την «επικινδυνότητά» τους, ούτε στο Περίπτερο των «γυμνών», το οποίο από το Περίπτερο 9 μεταφέρθηκε αργότερα στο απόμακρο 16ο Περίπτερο για να καλύψει την «ντροπή». Ούτε σε ατομικές ιστορίες, όπως αυτή του γνωστού Στράτου ο οποίος αλυσοδεμένος σε ένα κρεβάτι, καρφωμένο στο πάτωμα, φυτοζωούσε σε ένα κελί μέχρι την «απελευθέρωσή» του, μετά από λοβοτομική επέμβαση που υπέστη στην Αθήνα στις αρχές της δεκαετίας του ’80.

Οι απάνθρωπες συνθήκες της Λέρου όμως δεν μας επιτρέπουν να παραβλέψουμε, ότι η ιστορία κάθε εγκλείστου εκεί έχει την ίδια τραγικότητα με την ιστορία των εγκλείστων των άλλων ιδρυμάτων.

Θα πρέπει στο σημείο αυτό να υπενθυμίσουμε ότι η Λέρος δεν αποτελεί την εξαίρεση στην ελληνική ιδρυματική πραγματικότητα, τόσο σε σχέση με τις συνθήκες όσο και με την «τύχη» των εγκλείστων. Πολλές φορές μάλιστα χρησιμοποιείται και αποπροσανατολιστικά σε σχέση με τη συνολική ψυχιατρική πραγματικότητα, τον κοινωνικό αποκλεισμό και την ιδρυματική βαρβαρότητα. Όμως θα πρέπει να συμφωνήσουμε με τη διαπίστωση ότι «... Η Λέρος με την ιστορία της συμπυκνώνει στην ακραία τους μορφή όλα αυτά. Γι’ αυτό ακριβώς αποτελεί τη λυδία λίθο για τα ψυχιατρικά πράγματα της χώρας. Από το πώς θα αντιμετωπίσει το κράτος το πρόβλημα της Λέρου, από τις λύσεις που θα δοθούν, από τη στάση της επίσημης και της ανεπίσημης Ψυχιατρικής απέναντι σε αυτές, από την κινητοποίηση σε ατομικό και μαζικό επίπεδο για τη διεκδίκηση ριζικών λύσεων μέσα από την ανατροπή των κατεστημένων καταστάσεων θα κριθεί βασικά το αν θα μείνει η ψυχιατρική μεταρρύθμιση στην Ελλάδα κενός λόγος ή θα αρχίσει να αποκτά ένα ζωντανό και ουσιαστικό περιεχόμενο» (Μάτσα, 1990).

Ας δούμε όμως από κοντά τις πρώτες συστηματικές προσπάθειες καταγγελίας της βαρβαρότητας της ιδρυματικής ψυχιατρικής μέσα από το παράδειγμα της Λέρου που αρχίζουν στις αρχές της δεκαετίας του ’80.

Η Ομάδα της Λέρου συγκροτείται το 1981 από νέους ειδικευόμενους ψυχίατρους, πρώην βοηθούς στο ΚΘΛ, έναν ακτινολόγο και έναν ψυχολόγο. Ομάδα που με την ακατάπαυστη δράση της ψυχιάτρου Έφης Σκλήρη δημοσιοποιεί το πρόβλημα στο εσωτερικό και το εξωτερικό με διάφορες δημοσιεύσεις, παραστάσεις ή καταγγελίες.

«... Οι καραβιές των τρελών μεταφέρονται στη Λέρο από τα άλλα δημόσια ψυχιατρεία με μόνο σκοπό την αποσυμφόρησή τους, μετά από μια απάνθρωπη διαδικασία επιλογής όπου το κριτήριο μπορεί να είναι μόνο το γεγονός ότι ο ασθενής δεν δέχεται επισκεπτήριο. Η απόφαση της μεταφοράς στη Λέρο σημαίνει ταξίδι χωρίς επιστροφή, σημαίνει εξορία μέχρι το θάνατο. Μια απόφαση ψυχιατρικής περίθαλψης διασφαλίζεται με την παρουσία δύο ψυχιάτρων για 1.700 ασθενείς και με τα παντός τύπου ψυχοφάρμακα που δίνονται με στόχο την καταστολή και την καθήλωση των ανθρώπων αυτών στην κατάσταση του ζωντανού νεκρού μέχρι τον βιολογικό θάνατο. Από το 1957 διακομίστηκαν τέσσερις χιλιάδες είκοσι ασθενείς...» (Ομάδα Λέρου, 1981). Η καταγγελία αυτή που απευθύνεται και στους συνέδρους του «Ελληνο-Γαλλικού Συμποσίου Κοινωνικής Ψυχιατρικής», που πραγματοποιείται στην Αθήνα το Δεκέμβριο του 1981, διατυπώνει το κύριο αίτημα της άμεσης διακοπής των διακομιδών και συνεχίζει «... Θέλουμε να επισημάνουμε ότι το γεγονός και μόνο της αποστολής αρρώστων από όλα τα μέρη της Ελλάδας σε ένα μικρό και σχετικά απομονωμένο νησί, χωρίς καμιά ελπίδα επικοινωνίας με το κοινωνικό περιβάλλον από όπου προέρχονται, είναι αυτόχρημα αντιθεραπευτικό και αντιτίθεται κραυγαλέα σε βασικές ανθρωπιστικές και πολιτιστικές αξίες. Κανένας εκσυγχρονισμός δεν μπορεί να αλλάξει το χαρακτήρα του ασύλου της Λέρου. Θα ήταν μάταιος και οξύμωρος αν όχι υποκριτικός. Ο ασυλιακός αυτός χαρακτήρας επιδρά και στον ντόπιο πληθυσμό του νησιού δημιουργώντας νοοτροπία αιώνιων ανθρωποφυλάκων. Κατά καιρούς η κρατική πολιτική εκτόπισε στη Λέρο λεπρούς, κομμουνιστές, τα παιδιά των ηττημένων του εμφυλίου, σπαστικά παιδιά και τώρα τους τρελούς...». Το ψήφισμα γίνεται δεκτό από το συνέδριο και η συνέχιση των καταγγελιών ωθεί τον τότε υπουργό Υγείας Π. Αυγερινό στην απόφαση για άμεση διακοπή των διακομιδών (Η Ελευθερία Είναι Θεραπευτική, 2/83).

Μεσολαβεί ο νόμος 1397 για το «Εθνικό Σύστημα Υγείας» του 1983, που στο άρθρο 21 συμπεριλαμβάνεται για πρώτη φορά στο υγειονομικό σύστημα η ψυχιατρική περίθαλψη και ορίζει ότι «... η ψυχιατρική περίθαλψη παρέχεται από α) τα κέντρα ψυχικής υγείας, β) τους ψυχιατρικούς τομείς γενικών νοσοκομείων και γ) τα ειδικά ψυχιατρικά νοσοκομεία...» (ΦΕΚ, 143/Α').

Ακολουθεί η παρέμβαση της ΕΟΚ και το ελληνικό μνημόνιο για τη βελτίωση της ψυχιατρικής κατάστασης στην Ελλάδα και η έγκριση του κοινοτικού Κανονισμού 815/84.

Παρά το γεγονός ότι η Λέρος «έπαιξε» καταλυτικό ρόλο στην έγκριση του παραπάνω κανονισμού παρατηρείται στα επόμενα χρόνια μια παθητικότητα αν κρίνουμε από το γεγονός ότι δεν υποβάλλονται για αρκετό χρονικό διάστημα προγράμματα αποασυλοποίησης από τη Λέρο. Ακόμη και οι βελτιώσεις των κτιρίων καθυστερούν για πολύ καιρό...”

Περισσότερα για την ταινία:

Film and Sound Online (University of Edinburgh Library): Island of Outcasts

Anthropology of East Europe Review (Vol 11, Nos. 1-2, 1993): Island of Outcasts (film review), Amy V. Blue, University of Kentucky

British Medical Journal (Vol 300, p. 688, 1990): The scandal of Leros,  Rosalind Ramsay, University College Hospital, London 

Προειδοποίηση: Η ταινία περιέχει σκηνές ακατάλληλες για ανηλίκους

Το video αποτελείται από έξι μέρη, τα οποία παίζουν αυτόματα το ένα μετά το άλλο (playlist)

Φωτιά στην απομόνωση

Η πυρκαγιά που εκδηλώθηκε στις 8 Σεπτέμβρη στην απομόνωση της Ψυχιατρικής Κλινικής του “Ευαγγελισμού” προκάλεσε σοβαρά εγκαύματα σε 34χρονη νοσηλευόμενη, η οποία κατέληξε λίγες ημέρες αργότερα.

Αρκετές από τις εφημερίδες, που ασχολήθηκαν με το λυπηρό νέο, θυμήθηκαν την εγκατάλειψη της ψυχιατρικής μεταρρύθμισης. το πρόβλημα με τις ψυχιατρικές εφημερίες, τα ράντζα στους διαδρόμους των ψυχιατρικών κλινικών κτλ. Συνήθως, τα ΜΜΕ σιωπούν, όταν οι πολιτικοί δηλώνουν με στόμφο ότι έλυσαν τα προβλήματα στην ψυχική υγεία και διαμαρτύρονται για την τραγική κατάσταση, όταν υπάρχουν θύματα.

Αντίθετα, οι πολιτικοί σιωπούν όταν υπάρχουν θύματα. Στη συγκεκριμένη περίπτωση,  ο νέος υπουργός Υγείας κ. Λοβέρδος αντί να πάει στον Ευαγγελισμό πήγε στο ΑΧΕΠΑ (!) και ο τομεάρχης Υγείας της ΝΔ (και πρώην υφυπουργός Υγείας) κ. Σαλμάς, που ήταν (για άλλον λόγο) στον Ευαγγελισμό, δεν σχολίασε το γεγονός! Μάλλον, ο κ. Λοβέρδος θα πιστεύει ότι φταίνε οι προηγούμενοι και ο κ. Σαλμάς θα πιστεύει ότι φταίνε οι επόμενοι. Μήπως αναλαμβάνει και κανένας τις ευθύνες του;

Βέβαια, στις τελετές παράδοσης - παραλαβής των υπουργείων είναι οι πρώην (υπουργοί και υφυπουργοί)) υπερήφανοι για το έργο τους και οι επόμενοι θεωρούνται άξιοι να το συνεχίσουν.  Ναι, σε αυτές τις “μοναδικές” στιγμές είναι όλοι χαρούμενοι και οι πρώην και οι επόμενοι (1, 2, 3).

Για παράδειγμα,  η κ.  Γεννηματά στην τελετή παράδοσης του υπουργείου Υγείας έλεγε: "Παραλάβαμε ...Μία Πρόνοια πραγματικά εγκαταλελειμμένη, μία Ψυχική Υγεία κρυμμένη καλά κάτω το χαλί με το στίγμα της πάνω απ’ όλα. Και σε όλα αυτά προχωρήσαμε με ελπίδα, με όραμα, με αγωνία, αλλά κυρίως με αποτέλεσμα. Και φεύγουμε ήσυχοι από εδώ ότι η δουλειά μας μένει σε πολύ καλά χέρια και θα υπάρχει συνέχεια..." Επίσης, λίγες μέρες νωρίτερα, δήλωνε: "Στηρίζουμε τη μεταρρύθμιση, προχωρούμε στην οργάνωση κλινικών σε γενικά νοσοκομεία. Πολλά έχουν γραφτεί για τα ράντζα στα νοσοκομεία, κανείς όμως δεν έχει μιλήσει για τα ράντζα στην ψυχική υγεία."

Και έτσι η κ. Γεννηματά αποχώρησε “ήσυχη” από το υπουργείο στις 7 Σεπτέμβρη. Την επόμενη μέρα, η 34χρονη γυναίκα κάηκε στην απομόνωση του Ευαγγελισμού. Τραγική ειρωνεία.

Όσο για τα συνδικαλιστικά όργανα των εργαζομένων: η Πανελλήνια Ομοσπονδία Εργαζομένων στα Δημόσια Νοσοκομεία (ΠΟΕΔΗΝ) στο δελτίο τύπου που εξέδωσε αναφέρει ότι ο θάνατος της γυναίκας είχε “προαναγγελθεί” από τους εργαζόμενους και είναι συνέπεια της γενικότερης εγκατάλειψης της ψυχιατρικής μεταρρύθμισης. Από την άλλη πλευρά, η Πανελλήνια Συνδικαλιστική Νοσηλευτική Ομοσπονδία (ΠΑΣΥΝΟ) κατηγορεί τα στελέχη της ΠΟΕΔΗΝ για συνενοχή στο τέλμα της ψυχιατρικής μεταρρύθμισης, εφόσον ανέχεται μετατάξεις και μετακινήσεις νοσηλευτών σε διοικητικές θέσεις.

Μετά από όλα αυτά, μπορούμε να ξεχάσουμε και αυτό το συμβάν, να συνεχίσουμε να ζούμε στην “απομόνωσή” μας και να “καιγόμαστε” καθημερινά (με τον έναν ή τον άλλο τρόπο).

Τι συμβαίνει στο Δρομοκαΐτειο; (& updates)

 

Πριν από τρεις μήνες, αναφερθήκαμε στην κινητοποίηση των νοσηλευομένων του Δρομοκαϊτείου Ψυχιατρικού Νοσοκομείου που εργάζονται στα κυλικεία του νοσοκομείου και διαμαρτύρονταν για τις περικοπές στην αμοιβή τους.

Στην ίδια ανάρτηση είχαμε αναφέρει ότι ο πρόεδρος του Δρομοκαϊτείου διέταξε, με τη διαδικασία του κατεπείγοντος, τη μετάθεση μίας ψυχολόγου του νοσοκομείου (αλλά και της συναδέλφου της που  την υποστήριξε!) μετά από τις καταγγελίες της στην εφημερίδα “Ελευθεροτυπία” για περικοπές που επηρεάζουν άμεσα τη ζωή των νοσηλευομένων.

Δύο βδομάδες αργότερα, αναδημοσιεύσαμε από την ιστοσελίδα: www.psyspirosi.gr το κείμενο με τίτλο “Δρομοκαϊτειο: Επιστροφή στο 19ο αιώνα”, στο οποίο οι παραπάνω ψυχολόγοι περιγράφουν τις επιπτώσεις των αποφάσεων του Δ.Σ. του Δρομοκαϊτείου για τους άπορους και τους “χρόνιους” ασθενείς του νοσοκομείου.

Πριν από λίγες ημέρες, ο πρόεδρος του Δρομοκαϊτείου, προφανώς ενοχλημένος από όσα καταγγέλλονται, απέστειλε εξώδικη δήλωση προς τις δύο ψυχολόγους και τις καλεί να διαψεύσουν και να ανακαλέσουν τις αναρτήσεις και τις δημοσιεύσεις, διαφορετικά θα ακολουθήσουν οι προβλεπόμενες διαδικασίες και ενέργειες για την παραδειγματική τους τιμωρία!

Διαβάστε την εξώδικη δήλωση εδώ (την βρήκαμε στον ημιόροφο)

Θα επανέλθουμε στην κατάσταση που επικρατεί στο Δρομοκαϊτειο γιατί, την ίδια χρονική περίοδο που ο πρόεδρος προσπαθεί να “αποκαταστήσει την τάξη” με μεταθέσεις και εξώδικες δηλώσεις, διαβάζουμε τις επιστολές της Πανελλήνιας Συνδικαλιστικής Νοσηλευτικής Ομοσπονδίας του Ε.Σ.Υ. και του Συλλόγου Νοσηλευτών Ψυχιατρικών Νοσοκομείων - ΕΣΥ προς το υπουργείο Υγείας, με τις οποίες τον καταγγέλλουν για παράνομες μετακινήσεις νοσηλευτικού προσωπικού (το ίδιο διαβάζουμε σήμερα και στην εφημερίδα “Πρώτο Θέμα”)

Τέλος, υπενθυμίζουμε ότι πέρσι το καλοκαίρι είχε ασχοληθεί με το Δρομοκαϊτειο και το BBC

Μετά από όλα αυτά, φαίνεται ότι: ή έχει κηρύξει πόλεμο όλος ο κόσμος στο Δρομοκαϊτειο ή κάτι δεν πάει καλά, κύριε πρόεδρε (και αν θέλετε μπορείτε να μας απαντήσετε, αφού, απ' ό,τι είδαμε στην εξώδικη δήλωσή σας, μας διαβάζετε).

update 1: Ερώτηση βουλευτών για το Δροµοκαΐτειο Νοσοκομείο 

update 2: Ποινική δίωξη στις ψυχολόγους που μίλησαν

update 3: Με αφορμή την ποινική δίωξη ψυχολόγων από την Διοίκηση του Ψ.Ν.Α. «Δρομοκαΐτειο» (Οικονομική κρίση ή ηθική αποδόμηση; - του Στέλιου Στυλιανίδη)

update 4: Ημερησία χορήγησις ενός λουκουμίου

update 5: Ψ.Ν.Α. «Δρομοκαΐτειο»: Η απάντηση του προέδρου στις καταγγελίες 

update 6: Ελευθεροτυπία: Δικαιολογεί τις συνθήκες διαβίωσης στο Δρομοκαΐτειο

update 7: Η ΠΑΣΥΝΟ - ΕΣΥ καταγγέλλει τον Πρόεδρο του Δρομοκαϊτείου για τακτικές φίμωσης της ελεύθερης έκφρασης των υπαλλήλων 

update 8: Απάντηση του Προέδρου του Δρομοκαϊτείου στον κ. Στέλιο Στυλιανίδη

update 9: Καταγγελίες διοικητικών πρακτικών Ψ.Ν.Α. Δρομοκαϊτείου

update 10: Ανοικτή επιστολή - Κείμενο καταγγελίας για το Δρομοκαϊτειο

update 11: Δρομοκαΐτειο: Η καταγγελία επιστράφηκε στον αποστολέα !

update 12: ΨΝΑ “Δρομοκαΐτειο” και Ψυχιατρική Μεταρρύθμιση – Το όραμα που εξελίχθηκε σε παραμύθι

update 13: Ιδρυματοποίηση και κερδοσκοπία στο Δρομοκαΐτειο

update 14: Επιβολή στέρησης μισθού στο Τ-ρομοκαϊτειο

update 15: Ψήφισμα για τις διώξεις στο Δρομοκαϊτειο της ΑΔΕΔΥ 

update 16: Απάντηση του Προέδρου του Δρομοκαϊτείου προς το υπουργείο Υγείας

update 17: Επιστολή διαμαρτυρίας του Διευθυντή Ιατρικής Υπηρεσίας του Δρομοκαϊτείου

Υπάρχει ψυχιατρική χωρίς ψυχιατρείο;

«…ο καθένας μας θα πρέπει να γνωρίζει ότι το υγιές από το άρρωστο στην ψυχιατρική δεν χωρίζονται με ένα βαθύ χαντάκι αλλά από μια πολύ λεπτή γραμμή…»

Υπάρχει ψυχιατρική χωρίς ψυχιατρείο; Στην Κρήτη εδώ και 5-6 χρόνια δεν υπάρχει ούτε μια κλίνη στο ψυχιατρείο, αυτό θα μπορούσε να είναι μια απάντηση, η οποία όμως φαίνεται ότι ενοχλεί πολλούς και ίσως γι' αυτό, μετά από 20 και πλέον έτη που επιχειρείται η ψυχιατρική μεταρρύθμιση, στη χώρα μας δεν ξεπεράστηκε ποτέ το ασυλικό μοντέλο.

Τι διαφορετικό έγινε στην Κρήτη; Πως αντιμετωπίζουν τους “χρόνιους” και “ενοχλητικούς” ασθενείς; Δηλαδή, τα “περιστατικά χωρίς επιστημονικό ενδιαφέρον” που συνεχίζουν να στοιβάζονται στα ιδρύματα; Η εργασία είναι θεραπευτική; και, αν ναι, κάτω από ποιες προϋποθέσεις;

Ο Γιώργος Κοκκινάκος, ψυχίατρος και πρόεδρος του εποπτικού συμβουλίου ΚΟΙΣΠΕ Χανίων, απαντά στα παραπάνω ερωτήματα σε μια πολύ ενδιαφέρουσα συνέντευξη που δημοσιεύθηκε πριν από λίγες ημέρες στη μηνιαία εφημερίδα “Πυξίδα της πόλης”:

Τα τελευταία 15-20 χρόνια η ψυχιατρική στην Ελλάδα βρίσκεται σε μια εσωτερική διαμάχη ανάμεσα σε συμβατικές – «καθαρές» λύσεις και στη λογική της αποασυλοποίησης των ψυχικά ασθενών. Αποασυλοποίησης με ανοιχτές δομές, ξενώνες, διαμερίσματα φιλοξενίας, αλλά και μαγαζιά στα οποία εργάζονται χρήστες υπηρεσιών ψυχικής υγείας. Μια θεραπευτική – κοινωνική προσπάθεια η οποία πέραν της εσωτερικής – επιστημονικής αντιπαράθεσης (συχνά σύγκρουσης) καλείται εσχάτως να παλέψει και με την οικονομική κρίση καθώς κόβονται κονδύλια που στηρίζουν τις δομές. Τα Χανιά μπορούν να υπερηφανεύονται ότι είναι πρωτοπόρα στο όλο εγχείρημα για το οποίο μιλάμε με τον ψυχίατρο Γιώργο Κοκκινάκο. 

Μαθιός Φρατζεσκάκης

Κύριε Κοκκινάκο, πώς πάει η ψυχιατρική μεταρρύθμιση στα Χανιά;

Στα Χανιά και στην Κρήτη γενικότερα έγινε κάτι που δεν έχει ξαναγίνει στην Ελλάδα. Οραματιστήκαμε μια ψυχιατρική χωρίς ψυχιατρείο και την πραγματώσαμε. Στην Κρήτη εδώ και 5-6- χρόνια δεν υπάρχει ούτε μια κλίνη στο ψυχιατρείο. Μια ολόκληρη περιφέρεια λειτουργεί χωρίς ψυχιατρείο και αυτό το στοιχείο έχει μια αξία για την θεωρία. Δηλαδή μπορούμε παντού χωρίς ψυχιατρείο.

Επίσης στην Κρήτη λειτουργεί η τομεοποίηση. Κάθε νομός, κάθε τομέας δίδει την φροντίδα που χρειάζεται σε όποιον τη ζητήσει. Τέρμα οι παραπομπές, οι μεταγωγές, οι επιλογές των ασθενών που τροφοδοτούσε η ψυχιατρική της ανευθυνότητας. Εδώ μιλάμε για την ψυχιατρική της θεραπευτικής ευθύνης. Κάθε τομέας έχει την ευθύνη των ασθενών του χωρίς επιλογή να στείλει αλλού – πού άραγε – τον ασθενή του.

Αυτά τα δυο στοιχεία διαφοροποιούν και κάνουν μοναδική την περίπτωση της Κρήτης.

Γιατί το ψυχιατρείο είναι τόσο κακό;

Το ψυχιατρείο είναι το Βατερλό της ψυχιατρικής και των ψυχιάτρων. Το ψυχιατρείο δεν θεραπεύει. Διαχειρίζεται ότι είναι ενοχλητικό για την κοινωνία και κρύβει ό,τι οι άνθρωποι θέλουν να κρύψουν. Μην ακούτε τις φωνές κριτικής που δήθεν επικαλούνται επιστημονικά κριτήρια. Τι θα κάνουμε τους χρόνιους, τι θα κάνουμε τους επικίνδυνους, μας λένε χρόνια ‘’έγκριτοι’’ ακαδημαϊκοί ψυχίατροι. Η σχιζοφρένεια μπορεί να είναι χρόνια ασθένεια, όμως ο χρόνιος ασθενής είναι μια κατασκευή της ψυχιατρικής. Όπως ο διεγερτικός και ο επικίνδυνος. Επικίνδυνος γίνεται ο ασθενής όταν η ψυχιατρική τον παραμελεί και δεν φροντίζει.

Το παράδειγμα των Χανίων δείχνει ότι όλα αυτά είναι στερεότυπα της ψυχιατρικής, τα οποία τα περνά και στην κοινωνία. Τι κάνουμε 6 χρόνια με τους επικίνδυνους και τους χρόνιους; Μια χαρά το νέο, ανοιχτό, κοινοτικό πλαίσιο τους ‘’διαχειρίζεται’’. Ένα σύστημα ανοιχτό ίσα-ίσα επειδή είναι πιο φιλικό και πιο προσβάσιμο στους ασθενείς θα μπορούσε να πει κανείς ότι μειώνει αυτό που μερικοί ονομάζουν ‘’επικινδυνότητα’’.

Είναι αντιθεραπευτικό το Άσυλο;

Απολύτως. Η ψυχιατρική το δέχεται γιατί αφ’ ενός εκτελεί το διαμεσολαβητικό της κοινωνικό ρόλο, αφ’ ετέρου ‘’εισπράττει’’ απ’ αυτό, αφού αυτή η μονοδιάστατη, βιολογική αντιμετώπιση της τρέλας, ο εγκλεισμός και ο αποκλεισμός του ασθενούς, επειδή είναι ‘’αποτελεσματικοί τρόποι’’ ‘’αποδεικνύουν’’ ότι η ψυχιατρική είναι επιστήμη. Αλλά και η κοινωνία ικανοποιείται αφού όταν υπάρχει ο τόπος της τρέλας πάει να πει ότι εδώ που κατοικούμε εμείς οι λογικοί δεν υπάρχει τρέλα!!

Κοιτάξτε όταν τον άρρωστο τον περιορίζομε, τον απομονώνομε, του τονίζομε το αλλόκοτο, το απρόβλεπτο, το ανεύθυνο της κατάστασης του. Αυτό και μόνον μας αρκεί. Θεραπεία είναι να βάλεις τον άρρωστο σε ένα πλαίσιο όπου θα αναλάβει την κοινωνική και υπαρξιακή του ευθύνη. Να του πεις δηλαδή, άλλο αρρώστια και άλλο ευθύνη. Αυτό είναι θεραπεία. Αυτό λειτουργεί θεραπευτικά. Διότι είναι αλήθεια. Δεν είναι χαρακτηριστικό της αρρώστιας η ανευθυνότητα, η ανικανότητα. Αυτά είναι ψυχιατρικό και κοινωνικό στερεότυπο. Δεν είναι η αλήθεια.

Και ο ΚΟΙΣΠΕ;

Ωραία, τώρα ήρθαμε στο θέμα μας. O ΚΟΙΣΠΕ (Κοινωνικός συνεταιρισμός περιορισμένης ευθύνης) είναι δράση θεσμοθετημένη με νόμο πριν 4 –5 χρόνια. Ο ΚΟΙΣΠΕ είναι μετεξέλιξη και η συνέχεια των θεραπευτικών συνεταιρισμών που λειτούργησαν σε όλη την Ελλάδα από πρωτοπόρους επαγγελματίες υγείας. Στα Χανιά υπήρχαν αυτοί οι συνεταιρισμοί και στην ακμή τους απασχολούσαν 30 - 40 χρόνιους ασθενείς. Τα Χανιά υπήρξαν πρωτοπόρα σε αυτόν τον τομέα. Τώρα οι συνεταιρισμοί αυτοί μετεξελίχθηκαν στον ΚΟΙΣΠΕ. Αυτή τη στιγμή ο ΚΟΙΣΠΕ Χανίων διαθέτει πέντε τομείς (δομές) δραστηριοτήτων. Ένα κατάστημα δώρων μέσα στην Αγορά των Χανίων (Φυλλοτόμος Μνήμη), ένα κυλικείο στο Κέντρο Ψυχικής υγείας Χανίων στην οδό Κροκιδά 25, μια γκαλερί έργων τέχνης στην Καλλιτσουνάκη και Δημοκρατίας , ένα πλυντήριο αυτοκινήτων στους χώρους του ΘΨΠΧ και ένα μοντέρνο πλυντήριο (μηχανοποιημένο) στους χώρους του Γενικού Νοσοκομείου Χανίων.

Σε όλους τους τομείς αυτούς απασχολούνται ψυχικά ασθενείς και αμείβονται για την εργασία τους.

Πρόσφατα άκουσα και τον Γενικό Γραμματέα να αναφέρεται στον Τομέα της Κοινωνικής Οικονομίας και να δίνει ως παράδειγμα τους ΚΟΙΣΠΕ. Τι συμβαίνει;

Η Κρατική Εξουσία καλόν θα είναι να μην κάνει αναφορές στους ΚΟΙΣΠΕ όταν στριμώχνεται με τα μέτρα του ΔΝΤ αλλά να κοιτάζει τους ΚΟΙΣΠΕ με πραγματικό ενδιαφέρον, χρηματοδοτώντας τους. Διότι το θέμα της χρηματοδότησης δεν έχει λυθεί. Υπάρχουν προβλήματα οικονομικά στους ΚΟΙΣΠΕ. Πρέπει να προβλεφθούν πόροι και από τον κρατικό προϋπολογισμό και όχι μόνο απ’ τα επιδοτούμενα προγράμματα, διότι αυτά κάποτε τελειώνουν. Οι ΚΟΙΣΠΕ δεν πρέπει να λειτουργήσουν ως άλλοθι αλλά ως πλαίσιο προοπτικής και παραγωγής νοήματος για τους αρρώστους μας. Τότε έχει νόημα η αναφορά μας στον τομέα της κοινωνικής οικονομίας.

Μπορείτε με δυο λόγια να μου πείτε την φιλοσοφία του ΚΟΙΣΠΕ; είναι παραγωγική δραστηριότητα ή θεραπευτικό πρόγραμμα;

Είναι και τα δυο μαζί, συγκροτώντας ένα τρίτο. Είναι ένα πλαίσιο έξω από τις ανθρωποβόρες σχέσεις της ελεύθερης αγοράς, παραμένοντας παραγωγικό και ένα πλαίσιο θεραπευτικό χωρίς την «φροντίδα» του Ασύλου.

Είναι ένας χώρος όπου δίδει μόνιμη θέση εργασίας σε ασθενείς και κινείται στον αντίποδα της εργασιοθεραπείας ή της μαύρης απλήρωτης εργασίας που γίνεται μέσα στα άσυλα, ή της «προεπαγγελματικής εκπαίδευσης» κάποιων επιδοτούμενων προγραμμάτων τα οποία μετά τη λήξη τους άφηναν τους ασθενείς μετέωρους …

Όμως είναι και ένας χώρος – εργαστήριο νέων ιδεών και παραγωγής μιας νέας αντιιδρυματικής κουλτούρας όπου καταρρίπτονται τα στερεότυπα ότι ο ασθενής δεν είναι ικανός για εργασία, ότι πρέπει να εγκλειστεί και αποκοπεί από το κοινωνικό σώμα, ότι είναι επικίνδυνος και πάει λέγοντας. Είναι ένας χώρος που διαμορφώνει όχι μια κουλτούρα ομοιότητας αλλά μία κουλτούρα της διαφορετικότητας. Διαμορφώνει δηλαδή μια άλλη πρόταση πολιτισμού.

Η εργασία είναι θεραπευτική δηλαδή

Όχι. Η εργασία δεν είναι θεραπευτική. Η απλήρωτη εργασία μπορεί να είναι – και είναι – μηχανισμός παραγωγής αρρώστιας και όχι υγείας. Ποιος δεν θα αρρώσταινε αν δούλευε χωρίς να αμείβεται;

Η αμειβόμενη εργασία είναι θεραπευτική διότι και τονίζει την αυταξία του ανθρώπου του δημιουργεί ελπίδα, κίνητρο και προοπτική.

Πολλές βιολογικές θεραπείες (φάρμακα) μπορεί να στοιχίζουν και 500 € μηνιαίως. Είναι ακριβά πλέον τα ψυχοφάρμακα. Όμως οι κατευθύνσεις της Ιατρικής, η έρευνα, ο προσανατολισμός της, τα θεραπευτικά εργαλεία και τα θεραπευτικά πεδία κινούνται πλέον από μεγάλα οικονομικά συμφέροντα και όχι από τους ρομαντικούς διοπτροφόρους ερευνητές των εργαστηριακών υπογείων. Καταλαβαίνετε…

Τι λέτε αν στους πένητες, παρίες και αποκλεισμένους από την κοινωνία ψυχικά ασθενείς, δεν χορηγούσαμε τα φάρμακα των 500 € μέσω των ταμείων, αλλά τα χρήματα αυτά τα δίναμε σαν οικονομικό βοήθημα, το αποτέλεσμα δεν θα ήταν καλύτερο; Με 500 € μηνιαίως θα «ξεχνούσαν» την τρέλα τους. Όμως ζούμε στη εποχή της τεχνοεπιστήμης, των «ειδικών» της ανάπτυξης και του σημερινού τεχνικού πολιτισμού. Δυστυχώς.

Ας κλείσουμε τη συνέντευξη με μια ακόμη απορία. Έξι χρόνια έχει κλείσει το ψυχιατρείο αλλά ακόμα υπάρχουν φωνές κριτικής για το εγχείρημα. Γιατί;

Φωνές κριτικής θα υπάρχουν πάντα. Στην αρχή όλοι ήσαν ενθουσιασμένοι με το κλείσιμο του ψυχιατρείου. Όμως το αξίωμα του Πουανκαρέ λέει ότι «Αν στη θέση μιας παλιάς ιδέας βάλεις μία καινούργια χωρίς να πετάξεις την παλιά, στο τέλος θα αναγκαστείς να πετάξεις την καινούργια». Πολλών η τωρινή συμπεριφορά εξηγείται με το αξίωμα αυτό. Δεν μπόρεσαν να ξεπεράσουν το ασυλικό μοντέλο και η ιδρυματική ψυχιατρική αναδύεται ξανά στην καθημερινή κλινική πράξη. Είτε στον ξενώνα, είτε στον ΚΟΙΣΠΕ, είτε σε οποιαδήποτε κοινοτική δράση. Διότι η Λέρος δεν είναι τόπος, αλλά τρόπος να ασκεί κανείς την ψυχιατρική. Θέλει πολλή προσπάθεια για να αλλάξει το ψυχιατρικό παράδειγμα (εννοώ το επιστημονικό υπόδειγμα της ψυχιατρικής). Όμως αυτό είναι το διακύβευμα. Αυτό είναι η πραγματική ψυχιατρική μεταρρύθμιση. Όχι τα κτήρια και οι υποδομές αλλά η νοοτροπία των ανθρώπων.

Κοιτάξτε, υπάρχουν πάρα πολλοί λόγοι, πολλοί άνθρωποι να νοσταλγούν είτε ρητά είτε υπόρρητα το ασυλικό παρελθόν. Γύρω από την διατήρηση και λειτουργία του Ασύλου εκινείτο ένα ολόκληρο πλέγμα συμφερόντων. Ιδιοτέλειες υλικές αλλά και ψυχολογικές που πολλές φορές είναι δυνατότερες των υλικών. Όποιων τα συμφέροντα επλήγησαν έχουν κάθε λόγο να νοσταλγούν το παρελθόν. Όμως δεν το λένε καθαρά, αλλά εκφέρουν ένα μασκαρεμένο όχι στη μεταρρύθμιση λέγοντας ένα αμφιλεγόμενο ναι μεν αλλά. Βρίσκουν αδυναμίες, προβλήματα κ.λ.π. Αλλοίμονο αν δεν υπήρχαν λάθη. Αλλά άλλο η διόρθωση των λαθών και άλλο λαθολογία που στοχεύει δόλια στο παρελθόν. Στον ψυχιατρικό Καιάδα. Στο σύγχρονο Αμπού-Γκράιμπ. Είναι κρίμα που υπάρχουν και πανεπιστημιακοί δάσκαλοι σε αυτήν τη κατηγορία. Πέραν όλων αυτών υπάρχουν και οι αφελείς – λίγοι αλλά υπάρχουν και αυτοί που δε γνωρίζουν….

Δηλαδή τα πράγματα έχουν πολύ βελτιωθεί. Είναι καλύτερα τώρα;

Η ερώτηση πρέπει να συμπληρωθεί «καλύτερα για ποιόν;» Γιατί για μερικούς μπορεί τώρα να είναι πιο «δύσκολα». Αλλά αν μιλάτε για τους ασθενείς, καλύτερα να τους ρωτήσετε οι ίδιοι ξέρουν. Πέρα από όσα επιτηδευμένα, υπερβολικά η κακόβουλα λέγονται από τους διάφορους. Πώς είναι τα πράγματα στο διαμέρισμα ρώτησα το Γιάννη (έναν για χρόνια έγκλειστο που τώρα ζει σε ένα διαμέρισμα) απάντησε «Παραμερίζω το κουρτινάκι από το τζάμι του παραθύρου και βλέπω τον κόσμο έξω!! Πραγματικό θαύμα. Ποτέ δεν το περίμενα». Αυτό είναι η απάντηση. Διότι το άσυλο κακοποιεί, καταστρέφει το φυσικό δηλαδή την μεταφυσικότητα και το θαύμα του κόσμου.

Μερικοί σας κατηγορούν ότι κάνετε ακτιβισμό. Τι έχετε να πείτε;

Πράγματι μερικοί «καθαροί» επιστήμονες μας κατηγορούν για ακτιβισμό. Αν όμως η ψυχιατρική ρίχνει τους ανθρώπους στο άσυλο στην απαξίωση και στην αναξιοπρέπεια δεν θέλω να είμαι τέτοιος ψυχίατρος. Αντίθετα αν ο ακτιβισμός τους βγάζει από το τέλμα και τους επαναφέρει στην κοινωνία όπως έγινε στα Χανιά τότε ναι είμαστε ακτιβιστές.

Μπορεί να ξανανοίξει το ψυχιατρείο;

Είναι δύσκολο αλλά μπορεί. Γιατί η ψυχιατρική των δύο ταχυτήτων και των δύο κατηγοριών ασθενών είναι ηγεμονεύουσα στις μέρες μας. Ποιος ενδιαφέρεται για τους ψυχικά ασθενείς, για ανθρώπους δηλαδή χωρίς καμία διαπραγματευτικότητα; Δεν βλέπετε τι γίνεται γύρω μας;

Η ψυχιατρική θέλει πολυτελείς, κοινοτικές, «ελαφριές» δομές για μια κατηγορία ασθενών (νευρωσικους και ήπιες ψυχώσεις) και θέλει και το Άσυλο για τους «ανίατους» , τους «τρελούς», τους «επικίνδυνους», τους «ενοχλητικούς». Αυτούς που δεν έχουν κανένα «επιστημονικό ενδιαφέρον». Αυτό δεν το τεκμηριώνει με κοινωνικούς όρους βέβαια αλλά με «επιστημονικούς». Αλλοίμονο.

Όμως το παράδειγμα της Κρήτης θα τους είναι πάντα ένα εμπόδιο για τα σχέδια τους. Όσο για την κοινωνία και για τους πολίτες, ο καθένας μας θα πρέπει να γνωρίζει ότι το υγιές από το άρρωστο στην ψυχιατρική δεν χωρίζονται με ένα βαθύ χαντάκι αλλά από μια πολύ λεπτή γραμμή. Είναι εύκολο κανείς να την περάσει. Και τότε; Τότε θα θέλει όχι εγκλεισμό και τιμωρία αλλά συνοδοιπορία για να αντέξει την ψυχική οδύνη.

Πώς οι πολίτες μπορούν να βοηθήσουν τον ΚΟΙΣΠΕ;

Από άποψη και από συμφέρον όχι από φιλανθρωπία και ελεημοσύνη. Να επισκεφθούν τον ΚΟΙΣΠΕ και να αγοράσουν κάτι γιατί θα τους αρέσει και θα το βρουν οικονομικά συμφέρον. Και μετά θα έρθει ο έρως …

Δηλαδή;

Δηλαδή η τρέλα δεν είναι κάτι ξένο, εχθρικό, αλλά κάτι δικό μας, οικείο και πολλές φορές ιαματικό. Ας θέλομε τον τρελό στα κάγκελα, λέμε αυτός είναι τρελά ερωτευμένος, αυτό το φόρεμα σου πάει τρέλα, κ.λ.π.

Τελειώνοντας ένα σχόλιο.

Σήμερα στους καιρούς των αδιεξόδων, των οικονομικών κρίσεων και των συναισθηματικών παγετώνων, μας χρειάζονται δίκτυα, συλλογικότητες, μοίρασμα. Ο χώρος της κοινωνικής οικονομίας έχει να προσφέρει πολλές ιδέες και πολλές λύσεις.

Εγώ ανήκω σε μια γενιά που πρόλαβε την ανταλλακτική οικονομία (πάρε δύο αυγά και πήγαινε να φέρεις ζάχαρη από το μπακάλη μου έλεγε η γιαγιά μου), τη βιομηχανική επανάσταση και την μεταβιομηχανική κοινωνία της πληροφορικής και της τεχνητής νοημοσύνης. Πότε ήταν καλύτερα; Προχώρησε η κοινωνία; Τεχνολογικά ασφαλώς. Συνολικά όμως η απάντηση μένει μετέωρη…

Βία ενάντια στις γυναίκες στο χώρο εργασίας τους... Ας μιλήσουμε γι΄αυτό

 

Η βία με βάση το φύλο

Εκτιμάται ότι μία στις τρεις γυναίκες παγκοσμίως θα υποστεί, κατά τη διάρκεια της ζωής της, κάποιας μορφής βία με βάση το φύλο της.

Παρά τις προσπάθειες της διεθνούς κοινότητας και παρά τη δέσμευση των κρατών-μελών της Ευρωπαϊκής Ένωσης, κυρίως μέσα από την επικύρωση της Σύμβασης για την Εξάλειψη κάθε μορφής Διάκρισης  κατά των Γυναικών (Convention on the Elimination of All Forms of Discrimination against Women - CEDAW), οι γυναίκες παραμένουν ακόμα θύματα βίας και διακρίσεων σε όλες τις περιοχές του κόσμου.

Οι γυναίκες αποτελούν παραπάνω από το μισό του παγκόσμιου πληθυσμού. Παρόλα αυτά, τα δύο τρίτα των γυναικών παραμένουν αναλφάβητες και αντιπροσωπεύουν το 70% των φτωχότερων ανθρώπων στον πλανήτη.

Η βία ενάντια στις γυναίκες είναι πολύπλευρη και περιλαμβάνει την ενδοοικογενειακή βία, την παρενόχληση, τον βιασμό, την εξαναγκαστική πορνεία και το trafficking κοριτσιών και γυναικών.

Είναι ευρέως αναγνωρισμένο ότι το να είναι κάποιος θύμα βίας προκαλεί προβλήματα στην ψυχική του υγεία, όπως μετατραυματική διαταραχή στρες, κατάθλιψη, αγχώδεις εκδηλώσεις, κρίσεις πανικού κτλ. Επίσης η βία παίζει σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη ή στην επιδείνωση προβλημάτων που συνδέονται με τη χρήση ουσιών.

Οι επιπτώσεις του εκφοβισμού και της παρενόχλησης στην ψυχική υγεία

Η έκθεση σε καταστάσεις εκφοβισμού και/ή σεξουαλικής παρενόχλησης στην εργασία, έχει βρεθεί ότι συνδέεται με τα ακόλουθα συμπτώματα:

Άγχος

Κατάθλιψη

Ευερεθιστότητα/Επιθετικότητα

Αϋπνία

Μελαγχολία και απάθεια

Επιπτώσεις στην γνωστική λειτουργία, όπως προβλήματα συγκέντρωσης

Ανασφάλεια και έλλειψη κινήτρων

Μείωση της ικανοποίησης που συνδέεται με την εργασία και της δέσμευσης στον φορέα/οργανισμό.

Επικίνδυνες συμπεριφορές και αυξημένη ροπή σε ατυχήματα.

Επιβλαβείς συνήθειες π.χ. αύξηση καπνίσματος και κατανάλωσης αλκοόλ,

Κακή διατροφή,

Έλλειψη συγκέντρωσης και μείωση της αυτοπεποίθησης,

Προσωπική απόσυρση, που συχνά οδηγεί στην κοινωνική απομόνωση,

Αρνητικές επιπτώσεις στην οικογενειακή και ιδιωτική ζωή,

Ανυπόφορη πίεση στις σχέσεις.

Μετατραυματική Διαταραχή Στρες

Στις πιο σοβαρές περιπτώσεις εκφοβισμού, τα θύματα έχουν διαγνωστεί με μετατραυματικό στρες/ μετατραυματική νεύρωση. Σε μια Νορβηγική μελέτη που συνέκρινε θύματα σοβαρών περιπτώσεων εκφοβισμού με άτομα που είχαν υποστεί δραματικές καταστροφές (1), ένα μεγάλο ποσοστό των θυμάτων εκφοβισμού φάνηκε να υποφέρουν από συμπτώματα μετατραυματικού στρες σε μεγαλύτερο βαθμό από αυτούς που είχαν βιώσει καταστροφές. Σύμφωνα με τους συγγραφείς αυτής της μελέτης, τα μεγάλα επίπεδα άγχους που είχαν πολλά από τα θύματα του εκφοβισμού μπορούν να εξηγηθούν από το γεγονός ότι μια τέτοια κατάσταση προκάλεσε στα θύματα την κατάρρευση των προηγούμενων υποθέσεων για τον κόσμο και τον εαυτό τους. Ένα ολοένα και πιο σύνηθες εύρημα όσον αφορά στον εκφοβισμό, είναι οι χρονοβόρες διαδικασίες εκδίκασης των υποθέσεων και οι περίπλοκες δικαστικές αντιπαραθέσεις. Αυτό το γεγονός υποδηλώνει ότι αυτές οι καταστάσεις δεν είναι ξεκάθαρες για τους νομικούς ή για τους εργοδότες.

Όπως συμβαίνει με τον εκφοβισμό, η σεξουαλική παρενόχληση έχει πρόσφατα συνδεθεί με το μετατραυματικό στρες/ μετατραυματική νεύρωση (2). Οι συνέπειες της βίας και της παρενόχλησης μπορούν να εμποδίσουν τις γυναίκες να επιστρέψουν στην εργασία τους.

Έχει αποδειχτεί ότι, συχνά, οι καταστάσεις ηθικής παρενόχλησης οδηγούν στον τερματισμό της καριέρας του ατόμου-στόχου και στην κατάρρευση του γάμου του, της υγείας και της ζωής του. Ο όρος «ηθική παρενόχληση» υποδηλώνει μια ομαδική στοχευμένη επίθεση από συναδέρφους, υφισταμένους ή προϊσταμένους, ώστε να εξαναγκάσουν ένα άτομο να απομακρυνθεί από την εργασία του, μέσα από φήμες, υπονοούμενα, εκφοβισμό, δυσφήμιση, απομόνωση, και κυρίως, ταπείνωση.

Σε κάθε περίπτωση, η βία κατά των γυναικών στο χώρο εργασίας είναι πολύ πιθανό να έχει μακροπρόθεσμες αρνητικές επιπτώσεις στην ψυχική τους υγεία, οδηγώντας σε πιθανή μακροχρόνια ανεργία και εν τέλει στη φτώχεια και στον κοινωνικό αποκλεισμό.

Βία ενάντια στις γυναίκες στην εργασία - Η σημερινή πραγματικότητα

Ένα ποσοστό μεταξύ 40 και 50 τοις εκατό των γυναικών στην Ευρωπαϊκή  Ένωση αναφέρουν κάποιας μορφής σεξουαλική παρενόχληση στην εργασία τους (3). Η βία κατά των γυναικών είναι διαδεδομένη σε όλα τα κράτη-μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Σε όλες τις χώρες αποτελεί ένα βασικό εμπόδιο στο να επιτευχθεί η ισότητα των φύλων. Επίσης αποτελεί μια ξεκάθαρη απόδειξη των άνισων σχέσεων εξουσίας μεταξύ ανδρών και γυναικών στη σημερινή πραγματικότητα.

Παρ’ όλα αυτά, η βία και η παρενόχληση αποτελούν προβληματικές έννοιες. Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας, οι προσπάθειες για τη συλλογή δεδομένων για τη μέτρηση του πλαισίου και του εύρους της βίας και της παρενόχλησης κατά των γυναικών εμποδίζονται από μια σειρά παραγόντων, που συμπεριλαμβάνουν, α) την επίδραση των κοινωνικών και των πολιτιστικών προτύπων στον καθορισμό του τι συνιστά βία, γεγονός που εμποδίζει τη γενική συναίνεση για έναν ενιαίο ορισμό της βίας κατά των γυναικών, και β) τις αλλαγές στα ποσοστά των καταγγελιών για κακοποίηση ανάλογα με τον ορισμό της βίας που χρησιμοποιείται, τον τρόπο με τον οποίο γίνονται οι ερωτήσεις, τον τύπο του πληθυσμού – στόχου, και το περιβάλλον στο οποίο γίνεται η συνέντευξη (ιδιωτικότητα, οικείο ή όχι περιβάλλον  κ.λ.π.) (4).

Στις σημερινές ανταγωνιστικές, παγκοσμιοποιημένες αγορές, οι παράγοντες που συνδέονται με τη βία στο χώρο εργασίας εμφανίζονται όλο και πιο συχνά. Η φιλοσοφία της αγοράς εργασίας έχει τροποποιήσει τις σχέσεις εξουσίας και έχει τραυματίσει βαθιά την δυνατότητα διαχείρισης των εργασιακών σχέσεων. Επιπλέον, οι οργανισμοί του δημόσιου και του ιδιωτικού τομέα, λειτουργώντας σε ένα δυναμικά εξελισσόμενο εξωτερικό περιβάλλον, απαντούν με ραγδαίες και εκτεταμένες αλλαγές στην παραγωγή  και ταυτόχρονα με μεγάλες εσωτερικές διαρθρωτικές αλλαγές. Συνακόλουθα, αυτές οι αλλαγές έχουν αποσταθεροποιήσει όλες τις μορφές διαχείρισης των εργασιακών σχέσεων και του ανθρώπινου δυναμικού, της διοίκησης και της οργάνωσης της εργασίας.

Τα τελευταία χρόνια, οι μελέτες πάνω στις διεθνείς εργασιακές συνθήκες δείχνουν ότι ένας αυξανόμενος αριθμός προβλημάτων υγείας σχετιζόμενων με την εργασία δημιουργείται εξαιτίας ψυχολογικών και όχι σωματικών αιτιών (5). Η ψυχολογική βία μπορεί να περιλαμβάνει διαφορετικές μορφές βίας, όπως είναι η σεξουαλική παρενόχληση, ο εκφοβισμός (bullying) και η ηθική παρενόχληση (mobbing).

Όσον αφορά στη σεξουαλική παρενόχληση, οι γυναίκες εργαζόμενες αναφέρουν περιπτώσεις τέτοιου είδους κακοποίησης σε παραπάνω από τριπλάσια συχνότητα από ό,τι οι άνδρες. Υπάρχουν διάφορες αιτίες γι’ αυτή τη διαφορά. Πρώτον, οι γυναίκες υπερ-εκπροσωπούνται σε πολλά από τα επαγγέλματα «υψηλού κινδύνου», όπως η εκπαίδευση, η κοινωνική εργασία, η νοσηλευτική, οι υγειονομικές υπηρεσίες, οι υπηρεσίες καθαριότητας και η οικιακή εργασία. Δεύτερον, στο πρόβλημα συμβάλει ο συνεχιζόμενος διαχωρισμός των φύλων στα επαγγέλματα, με τις γυναίκες να συγκεντρώνονται περισσότερο σε χαμηλά αμειβόμενες και με χαμηλό κύρος δουλειές, ενώ οι άντρες επικρατούν περισσότερο σε πιο καλοπληρωμένες και με υψηλότερο κύρος δουλειές και σε διευθυντικές θέσεις.  Τέλος, διάφοροι εργασιακοί  παράγοντες συχνά συνδέονται με περιστατικά βίας και παρενόχλησης: δύσκολες συνθήκες εργασίας (υπερβολικός φόρτος εργασίας, εντατικοί ρυθμοί δουλειάς κτλ)  σε συνδυασμό με εσωτερικούς κανόνες του φορέα και διοικήσεις που ενισχύουν τον ανταγωνισμό μεταξύ των εργαζομένων.

Το έτος 2010 αποτελεί την κατάλληλη στιγμή για μια Ευρωπαϊκή δράση προς την κατεύθυνση της πρόληψης και της αντιμετώπισης κάθε μορφής βίας κατά των γυναικών στην εργασία.

Η Ισπανική Προεδρία της Ευρωπαϊκής Ένωσης έχει θέσει την εξάλειψη της βίας κατά των γυναικών ως υψηλή προτεραιότητα. Επίσης το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο κάλεσε την Ευρωπαϊκή Επιτροπή και το Συμβούλιο της Ευρώπης να επεξεργαστούν μια σχετική οδηγία. Στην Εφαρμογή του Σχεδίου Δράσης της στο Πρόγραμμα της Στοκχόλμης (Απρίλιος 2010), η Ευρωπαϊκή Επιτροπή δηλώνει ότι « θα διατεθούν όλα τα διαθέσιμα μέσα και πολιτικές, ώστε να εξασφαλιστεί μια ισχυρή Ευρωπαϊκή απάντηση ενάντια στη βία κατά των γυναικών και των παιδιών». Επιπλέον, την Παγκόσμια Ημέρα της Γυναίκας (8 Μαρτίου), η Ευρωπαϊκή Επιτροπή εξέδωσε την Χάρτα της Γυναίκας, καλώντας για την εξασφάλιση της ισότητας ανδρών και γυναικών και για «ένα τέλος στη βία με βάση το φύλο».

Ο Mental Health Europe (Ευρωπαϊκός Οργανισμός για την Ψυχική Υγεία) αναγνωρίζει  τα βήματα που έχουν γίνει σε Ευρωπαϊκό και παγκόσμιο επίπεδο για την εξάλειψη της βίας κατά των γυναικών και πιστεύει ότι υπάρχει ακόμα αρκετή δουλειά να γίνει, ώστε να διασφαλιστεί ότι η μάχη ενάντια στη βία και στις διακρίσεις με βάση το φύλο παραμένει ως υψηλή προτεραιότητα στην πολιτική ατζέντα.

1. Einarsen, S. (1996) Bullying and Harassment at Work: Epidemiological and Psychological Aspects. PhD thesis, Department of Psychological Science, University of Bergen.
2. Hoel, H. & Cooper, C.L. (2000a) Destructive Conflict and Bullying at Work. November 2000, Unpublished Report, UMIST, UK.
3. European Commission, 1998
4. Word Health Organization. 2000. Violence Against Women. (consulted on 31 Mar. 08).
5. European Foundation for the Improvement of Living and Working Conditions. 2007. Women and Violence at Work. (consulted on 31 Mar. 08).

Στο πλαίσιο του Προγράμματος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής "ΔΑΦΝΗ ΙΙΙ" (2007-2013) με στόχο την πρόληψη, την αντιμετώπιση της βίας ενάντια στα παιδιά, στους νέους και στις γυναίκες και την προστασία των θυμάτων και των ομάδων που βρίσκονται σε κίνδυνο», ο Ευρωπαϊκός Οργανισμός για την Ψυχική Υγεία  (Mental Health Europe) υλοποιεί το Πρόγραμμα "Βία ενάντια στις Γυναίκες στο χώρο Εργασίας… Ας μιλήσουμε για αυτό! – Οι Επιπτώσεις στην Ψυχική Υγεία των Γυναικών εξαιτίας της Βίας και της Παρενόχλησης εναντίον τους στο χώρο της Εργασίας". Το Πρόγραμμα υλοποιείται στη διάρκεια 2 ετών (Ιανουάριος 2009 – Δεκέμβριος 2010) με την συμμετοχή 8 χωρών. Για την Ελληνική συμμετοχή το πρόγραμμα ανέλαβε η Εταιρία Κοινωνικής Ψυχιατρικής και Ψυχικής Υγείας.

Ο πληροφοριακός οδηγός αναφοράς για τις εργαζόμενες γυναίκες πάνω στην αναγνώριση και την αντιμετώπιση της βίας και της παρενόχλησης στο χώρο εργασίας και μια χρήσιμη πηγή για τους εργοδότες πάνω στις καλές πρακτικές για την πρόληψη της βίας και της παρενόχλησης των γυναικών στην εργασία: εδώ

Το νέο υπουργείο Υγείας (Διατροφής και Αθλητισμού)

Θα γνωρίζετε ότι ο μεταμεσονύκτιος ανασχηματισμός έφερε αλλαγές και στο υπουργείο Υγείας.

Οι κ.κ. Μαριλίζα Ξενογιαννακοπούλου και Φώφη Γεννηματά, έχοντας εξαντλήσει το ενδιαφέρον τους για την ψυχική υγεία σε επικοινωνιακές δηλώσεις στα ΜΜΕ, αποχωρούν αφήνοντας πίσω τους τη γνωστή σε όλους κατάσταση: Οι εργαζόμενοι είναι και πάλι απλήρωτοι τους τελευταίους τρεις μήνες, οι δομές πρόνοιας και ψυχικής υγείας καταρρέουν και το σύμφωνο (μεταξύ Ελλάδας και Ε.Ε.) για την ψυχική υγεία έμεινε στο συρτάρι που το είχε αφήσει ο Δημήτρης Αβραμόπουλος.

Στα «αζήτητα» παραμένουν και οι κοινοτικές δομές της ΕΨΥΠΕ. αφού οι παραπάνω κυρίες δεν απάντησαν ποτέ στην αίτηση διακοπής της λειτουργίας τους, η οποία υπεβλήθη στο υπουργείο Υγείας πριν από έξι μήνες! Η Φώφη Γεννηματά προτίμησε τον εύκολο δρόμο: την «απάντηση» μέσω των ΜΜΕ και έτσι άφησε την απόφαση ...για τους επόμενους.

Οι επόμενοι, οι οποίοι είναι οι κ.κ. Λοβέρδος Ανδρέας, Αηδόνης Χρήστος και Τιμοσίδης Μιχάλης, δεν γνωρίζουμε τι θα κάνουν. Πάντως, μέχρι τώρα η κυβέρνηση ΠΑΣΟΚ μας απέδειξε ότι το ενδιαφέρον της για την ψυχική υγεία διήρκεσε όσο και η προεκλογική εκστρατεία.

και τώρα: Υπουργείο Υγείας, Διατροφής και Αθλητισμού (;)

Όσο για το νέο όνομα του υπουργείου, τι να πούμε; Η Νέα Δημοκρατία αντικατέστησε την «Πρόνοια» με την «Αλληλεγγύη» και το νέο (;) ΠΑΣΟΚ θα προτιμήσει το «Διατροφή και Αθλητισμός»; Δηλαδή, από την «οργανωμένη δραστηριότητα για την υποστήριξη των οικονομικά ασθενέστερων πολιτών και γενικότερα όσων έχουν ανάγκη κοινωνικής μέριμνας και προστασίας» περάσαμε στο «ηθικό καθήκον της αλληλοβοήθειας» και θα καταλήξουμε στη διατροφή και τον αθλητισμό; (!) 

Περισσότερα για τη σημασία των λέξεων (από το λεξικό της κοινής νεοελληνικής: Τριανταφυλλίδης On-Line):

πρόνοια η : 1. η σκέψη που γίνεται εκ των προτέρων, η πρόβλεψη σε σχέση με κτ. που πρόκειται να συμβεί. 2. σύνεση, περίσκεψη. 3α. (γενικότ.) μέριμνα, φροντίδα. β. (ειδικότ.) δημόσια, οργανωμένη δραστηριότητα για την υποστήριξη των οικονομικά ασθενέστερων πολιτών και γενικότερα όσων έχουν ανάγκη κοινωνικής μέριμνας και προστασίας. γ. (εκκλ.) Θεία Πρόνοια.

αλληλεγγύη η : το ηθικό καθήκον της αλληλοβοήθειας, της υποχρέωσης που έχουν τα μέλη μιας ομάδας να υποστηρίζονται και να ενισχύονται αμοιβαία.

διατροφή η : 1α. η ενέργεια του διατρέφω. β. το σύνολο των τροφών που παίρνει καθημερινά ο άνθρωπος για να τραφεί. γ. το σύνολο των υλικών μέσων (τροφή, ρουχισμός, στέγη κτλ.) τα οποία είναι απαραίτητα για τη ζωή του ανθρώπου· συντήρηση. 2. μηνιαία χρηματική αποζημίωση που καταβάλλει ο ένας από τους δύο συζύγους για τη συντήρηση των παιδιών ή και του άλλου συζύγου, σε περίπτωση διαζυγίου και ύστερα από δικαστική απόφαση.

αθλητισμός ο : το σύνολο των αθλημάτων καθώς και των προβλημάτων ή των ενεργειών που σχετίζονται μ΄ αυτά.

ΥΓ 1. Στο άμεσο μέλλον θα εξετάσουμε την περίπτωση να ασχοληθούμε με θέματα διατροφής και αθλητισμού. Προς το παρόν, σας ενημερώνουμε ότι η πρόταση μετονομασίας του psi-action σε sport-action απορρίφθηκε, διότι το όνομα χρησιμοποιείται από άλλη ιστοσελίδα.

ΥΓ 2. Διαβάσαμε στα ΜΜΕ για τον «ανασχηματισμό» (και δεν θα τα σχολιάσουμε):

α) «Η νέα αναπληρώτρια υπουργός Παιδείας Φώφη Γεννηματά φορούσε ένα κομψό μαύρο φόρεμα συνδυασμένο με λευκό σακάκι, ψηλοτάκουνες pip toe γόβες, κρατούσε ένα μαύρο κλατς τσαντάκι, ενώ τον λαιμό της κοσμούσε ένα εντυπωσιακό περιδέραιο γνωστού οίκου» (περισσότερα εδώ)

β) «Την παράσταση έκλεψε η Φώφη Γεννηματά με τις μαύρες λουστρίνι και δωδεκάποντες μάλιστα γόβες της. Ένα λευκό κοντό σακάκι και ένα μαύρο φόρεμα λίγο πάνω από το γόνατο, έκαναν την κυρία Γεννηματά να δείχνει όχι μόνο σικ αλλά και μοδάτη!» (περισσότερα εδώ)

Οικογένεια και Ψυχική Υγεία

 

Από τον κοινωνικό αποκλεισμό και την οδύνη στις δράσεις ενδυνάμωσης και νέας συλλογικότητας Οικογενειών και Χρηστών*

«Όταν εμφανίστηκε το πρόβλημα, χάσαμε τη γη κάτω από τα πόδια μας. Άνοιξε η γη και μας κατάπιε. Ένας πανικός. Μια αλληλο-ενοχή και αλληλο-κατηγορία μεταξύ των γονιών.»

 «Όταν αρρώστησε η κόρη μου ήταν 16 χρονών. Έτυχε να την πάω στο νοσοκομείο. Δυστυχώς για μένα, δεν ήξερα ότι τους αλυσόδεναν. Δεν ήξερα τι θα πει ψυχιατρική. Τι θα πει να είσαι άρρωστος.»

Αυτά είναι μερικά από τα «συνηθισμένα» στοιχεία αφήγησης που αναδύθηκαν κατά τη διάρκεια του Σεμιναρίου Ενδυνάμωσης Χρηστών και Οικογενειών στην Ψυχική Υγεία, που πραγματοποιήθηκε τον περασμένο Χειμώνα στο Πάντειο Πανεπιστήμιο. Όταν το «κακό» συναντήσει την οικογένεια, τότε ενεργοποιούνται μεταξύ των μελών της, μια σειρά από συμπεριφορές και αντιδράσεις: Αίσθημα απόσυρσης και ντροπής, αίσθημα ενοχοποίησης, σιωπής, κοινωνικού αποκλεισμού μέσω του αυτο-στιγματισμού της οικογένειας ή αντίθετα μια υπερ-δραστηριότητα μάταιης αναζήτησης λύσης προς κάθε ειδικό και υπηρεσίες. Καθημερινό φορτίο συναισθηματικής, ψυχικής και οικονομικής επιβάρυνσης. Συχνά απογοήτευση, απόσυρση και «ένοχη» σιωπή. Αυτός είναι συχνά ο φαύλος κύκλος εμφάνισης μιας σοβαρής ψυχιατρικής διαταραχής στο πλαίσιο της Ελληνικής οικογένειας. Σε συνθήκες οικονομικής και κοινωνικής κρίσης το εύρημα ότι 1 στις 4 οικογένειες είναι πιθανό να έχει τουλάχιστον ένα μέλος που θα εμφανίσει ψυχικές διαταραχές, επιβαρύνει περισσότερο την κοινωνική περιθωριοποίηση – αποκλεισμός, αυτό-στιγματισμό και αδρανοποίηση της οικογένειας.

ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΗ ΚΑΙ ΔΥΣΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΗ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ, ΠΟΛΛΑΠΛΟΤΗΤΑ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΩΝ

Πώς θα ορίζαμε, όμως, την οικογένεια σήμερα; Στη βιβλιογραφία αλλά και στην καθημερινή πράξη υπάρχουν δύο ορισμοί της οικογένειας: ο παραδοσιακός (δηλαδή η πυρηνική οικογένεια) και ο διευρυμένος (δηλαδή κάθε σχήμα που συμπεριλαμβάνει παιδιά). Τα ανθρώπινα συστήματα, όπως η οικογένεια, είναι ανοικτά, πολύπλοκα, δυναμικά και μεταρρυθμίζονται συνεχώς. Οι σχέσεις μεταξύ των μερών τους, είναι πολύπλοκες και πολυεπίπεδες και ως εκ τούτου, το αποτέλεσμα των διαδικασιών στις οποίες εμπλέκονται, είναι σε μεγάλο βαθμό απρόβλεπτο. Ένα σύστημα, αποτελείται από τα μέρη και τις διασυνδέσεις του, είναι δηλαδή κάτι περισσότερο από το άθροισμα των μερών του. Στο Οικογενειακό σύστημα, οι σχέσεις των μελών της οικογένειας, έχουν μεγαλύτερη σημασία από τις ιδιότητες του κάθε μέλους. Τα σαφή όρια και η συμφωνία στους κανόνες, σε σχέση με τη λειτουργία της οικογένειας, η αποδοχή της ιεραρχίας και του αλληλοσεβασμού, επηρεάζουν καθοριστικά την εύρυθμη λειτουργία της οικογένειας καθώς και τις σχέσεις της με τα ευρύτερα κοινωνικά δίκτυα.

Έχουν περάσει πολλές δεκαετίες (1960-70) που μέσα από τη θεωρία του «διπλού δεσμού» και της «ψυχωσιογόνου» ή «σχιζοφρενιογόνου» μητέρας, οι οικογένειες έγιναν αντικείμενο ενοχοποίησης και στιγματισμού, από τη μεριά ακόμη και των ίδιων των ειδικών ψυχικής υγείας. Σήμερα, το πρόβλημα εντοπίζεται ως εξαιρετικά πολύπλοκο: μέσα από τη σταδιακή ενσωμάτωση – απαρτίωση διαφορετικών ψυχοθεραπευτικών προσεγγίσεων και σχολών, η λειτουργία της οικογένειας, φαίνεται να καθορίζεται από το δίπολο «εγγύτητα – απόσταση» μεταξύ των μελών της. Οι ακραίες θέσεις «εγγύτητας» καλούνται «παγιδευτική εμπλοκή» και από την άλλη, οι ακραίες θέσεις «απομάκρυνσης», χαρακτηρίζονται ως μια ολοκληρωτική «απεμπλοκή». Η «τριγωνοποίηση» ως γενικό δυσλειτουργικό φαινόμενο, αποκτά μεγαλύτερο ειδικό βάρος όταν αυτή εξελίσσεται σε ένα οικογενειακό σύστημα του οποίου ένα μέλος έχει εμφανίσει μια σοβαρή ψυχιατρική διαταραχή: Η «τριγωνοποίηση», αναφέρεται σε μια αρρύθμιστη, δυαδική – γονεϊκή σχέση, στην οποία προσκαλείται ένας τρίτος (το παιδί) για να παίξει εξισορροπητικό ρόλο. Το παιδί μπορεί να γίνει σταθερός σύμμαχος του ενός γονέα, σε θέση συναισθηματικής υπερ-εμπλοκής με αυτόν ή να αναλάβει το ρόλο διαιτητή σε μια συγκρουσιακή γονεϊκή σχέση (εναλλασσόμενος χορός «συμμαχιών»). Επίσης, τη λειτουργία ή δυσλειτουργία της οικογένειας, μπορεί να καθορίσει, σύμφωνα με μια ψυχαναλυτική οπτική, η ύπαρξη μιας αυταπάτης ενός «κοινού σώματος» μεταξύ των μελών της οικογένειας, που συνδέεται με την αυταπάτη μιας κοινής και διαμοιραζόμενης σκέψης που ενώνει, απειλεί και προστατεύει ταυτόχρονα, τα μέλη της οικογένειας. Για παράδειγμα, στην ελληνική κοινωνική πραγματικότητα, είναι συχνά αδιανόητο ένας έφηβος, να διαφοροποιηθεί πλήρως από την επαγγελματική επιλογή και τις κοινωνικές και πολιτικές πεποιθήσεις των γονέων του ή ενός εξ αυτών. Μια τέτοια διαφοροποίηση βιώνεται ως ρήγμα, τραύμα και απειλή της συνοχής της ίδιας της οικογένειας: όλοι πρέπει να είμαστε «ενωμένοι», χωρίς συγκρούσεις, με αμετάβλητους ναρκισσικούς και συναισθηματικούς – ψυχικούς δεσμούς με τον άλλον. Αυτές οι αυταπάτες της ομάδας οικογένειας, κοινές σωματικές και ψυχικές αυταπάτες μη διαφοροποίησης και εξατομίκευσης των μελών της, πρέπει να αποτελούν και το αντικείμενο της θεραπευτικής εργασίας με την οικογένεια, και ιδίως αυτής μέλος της οποίας παρουσιάζει μια σοβαρή ψυχιατρική διαταραχή. Αυτό που συχνά δυσκολεύει την οικογενειακή θεραπεία αλλά και τη θετική έκβαση του πάσχοντος μέλους, είναι το γεγονός ότι μέσα από τη συλλογική αυτή αυταπάτη (ενότητας και αδιαφοροποίητου μεταξύ των μελών), τα μέλη της οικογενειακής ομάδας, εμποδίζονται να εξατομικεύσουν τη λειτουργία τους, να απαλλαγούν από την τάση «όλοι είμαστε ένα», να έχουν πρόσβαση και σκέψη σχετικά με τη διαφοροποίηση των φύλων (άντρας-γυναίκα) και των γενεών (παππούδες-γονείς-παιδιά).

Σε μια λειτουργική οικογένεια, η συναισθηματική εκφραστικότητα των μελών της, μπορεί να περιλαμβάνει όλο το φάσμα, όχι μόνο των θετικών αλλά και των αρνητικών συναισθημάτων. Για παράδειγμα τη δυνατότητα έκφρασης θυμού ή σύγκρουσης χωρίς αυτό να βιώνεται ως προδοσία, καταστροφή ή απειλή για τη συνοχή της οικογενειακής ισορροπίας. Επίσης, είναι σημαντικό το λεκτικό μέρος της επικοινωνίας, να είναι όσο το δυνατόν συμβατό με το εξωλεκτικό (μιμήσεις, γκριμάτσες, σιωπές, απόσυρση, παθητική επιθετικότητα). Μια τέτοια εύρυθμη λειτουργία, προσφέρει ευκολότερα τη δυνατότητα προσαρμογής της οικογένειας, σε αλλαγές, είτε εξωγενείς είτε εγγενείς, που απορρέουν από τον κύκλο ζωής της. Έτσι, όταν διαχειριζόμαστε ως διακλαδική θεραπευτική ομάδα στην κοινότητα, μια δυσλειτουργική οικογένεια (όλοι μπορούμε να είμαστε σε οικογένειες, που σε ένα κύκλο της ζωής τους μπορεί να είναι έντονα δυσλειτουργικές!) θα πρέπει να της προσφέρουμε ένα πλαίσιο ακρόασης, σκέψης, νέων συναισθηματικών και ψυχικών επενδύσεων, χρόνο κατανόησης, συν-κατασκευής μιας νέας «αφήγησης» με την ομάδα, έτσι ώστε να γίνει κατανοητό όχι «ποιος φταίει», όχι «ποιος είναι ένοχος», αλλά ποιοι ή ποιες καταστάσεις-τρόποι λειτουργίας συντηρούν και ανατροφοδοτούν τα συμπτώματα του πάσχοντος μέλους αλλά και συνολικά την οδύνη της οικογένειας. Συμπερασματικά θα λέγαμε, ότι η ενεργός συμμετοχή της οικογένειας και του πάσχοντος μέλους ως εταίρων της θεραπευτικής συμμαχίας με τη διακλαδική ομάδα ψυχικής υγείας είναι μια διαδικασία μακχρόχρονη και πολύπλοκη, η οποία δεν περιορίζεται μόνο στη «συνταγογράφηση» μιας φαρμακευτικής αγωγής ή μιας συμβουλευτικής προσέγγισης ή στην εφαρμογή μιας ψυχοθεραπευτικής τεχνικής: το πλαίσιο θεραπείας και ενδυνάμωσης θα πρέπει να περιλαμβάνει όλα αυτά τα στοιχεία, ατομικά και συλλογικά της οικογένειας, που συν-κατασκευάζουν μια νέα στάση και σχέδιο ζωής και διαφορετική λειτουργία της οικογενειακής ομάδας, συνυπάρχοντας με το πάσχον μέλος της.

ΕΝΔΥΝΑΜΩΣΗ ΤΩΝ ΧΡΗΣΤΩΝ ΚΑΙ ΤΩΝ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΩΝ ΤΟΥΣ: ΕΜΠΟΔΙΑ ΚΑΙ ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ

Τι σημαίνει όμως ενδυνάμωση; Με βάση τον ορισμό του Rappaport, ενδυνάμωση είναι «Η ενίσχυση των πιθανοτήτων των ανθρώπων να αποκτήσουν τον έλεγχο της ζωής τους». Ενδυνάμωση σημαίνει Αλλαγή  στην κοινωνική αντίληψη της ψυχικής ασθένειας, Αναδιαμόρφωση - Αναπλαισίωση των μεθόδων και της νοοτροπίας της ιατρικής - ψυχιατρικής φροντίδας και της κοινωνικής πρόνοιας, Αλλαγή στην εσωτερική πραγματικότητα, στη συμβολική και φαντασιακή λειτουργία, που επηρεάζει θετικά τη συμπεριφορά των ίδιων των ασθενών στην καθημερινότητά τους και τέλος Αυτονόμηση και Χειραφέτηση του υποκειμένου απέναντι σε μια Κουλτούρα Φιλανθρωπίας και Οίκτου προς τους ψυχικά πάσχοντες. Σε ένα θεραπευτικό πλάνο, η οικογένεια αποτελεί ισότιμο εταίρο που αναζητά να ενημερωθεί στο θέμα της ψυχική ασθένειας, να ακουστεί και να τη σεβαστούν ως βασικό συνομιλητή στην κατανόηση και διαχείριση της οδύνης του μέλους της. 

Η ενδυνάμωση σχετίζεται ακόμα με τη γεφύρωση του χάσματος της ψυχικής υγείας μεταξύ διακηρύξεων και πράξης, δηλαδή, καθορίζεται από την καθημερινή άσκηση των δικαιωμάτων των ατόμων με ψυχική διαταραχή και των οικογενειών τους. Αναφερόμαστε στην ισότιμη πρόσβαση στις υπηρεσίες υγείας, στην αξιοπρεπή περίθαλψη (εκούσια και ακούσια) με αυστηρή τήρηση κανόνων δεοντολογίας – ηθικής στάσης, στη θεραπευτικής αντιμετώπιση και τις συνθήκες νοσηλευτικής φροντίδας. Επίσης, σημαντικός στόχος είναι η δόμηση ενός ολοκληρωμένου και εξατομικευμένου σχεδίου αποκατάστασης μετά τη νοσηλεία, την ελεύθερη πρόσβαση στην πληροφόρηση για την ακολουθούμενη θεραπευτική αγωγή, το δικαίωμα αμφισβήτησης στο δικαστήριο μιας ενδεχομένως καταχρηστικής απόφασης για αναγκαστική νοσηλεία.

Ο χρήστης σήμερα, δεν αποτελεί τον παθητικό ασθενή του 1980 που δεν ήταν τίποτα παραπάνω από αντικείμενο κλινικής παρατήρησης και μελέτης από τους ειδικούς. Αποτελεί πλέον ενεργό υποκείμενο της φροντίδας του. Οφείλει να έχει τη δυνατότητα, από το «μενού» των υπηρεσιών να επιλέγει αυτό που του ταιριάζει καλύτερα, το οποίο δεν υπαγορεύεται από την πατερναλιστική και συχνά καταπιεστική στάση του «ειδικού».

ΕΜΠΟΔΙΑ ΣΤΗΝ ΕΝΔΥΝΑΜΩΣΗ ΚΑΙ ΣΥΜΜΕΤΟΧΗ ΤΩΝ ΧΡΗΣΤΩΝ ΚΑΙ ΤΩΝ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΩΝ ΤΟΥ ΣΤΗΝ ΨΥΧΙΚΗ ΥΓΕΙΑ

Τα εμπόδια που μπορούν να ανακόψουν τις δράσεις ενδυνάμωσης όπως την αναφέραμε παραπάνω, είναι πολλά και ιδιαιτέρως στην ελληνική κοινωνία αποκτούν μεγάλη βαρύτητα στην επίτευξη των στόχων της ενδυνάμωσης. Βασικό εμπόδιο είναι η οικονομική επιβάρυνση που δε βρίσκει την αρμόζουσα ανταπόκριση από το «κράτος πρόνοιας». Υπηρεσίες που βρίσκονται στο κενό, λόγω συνεχών υποχρηματοδοτήσεων, το υποτυπώδες επίδομα πρόνοιας, η ισχνή λειτουργία των Κοινωνικών Συνεταιρισμών (Κοι.Σ.Π.Ε.), ασθενείς που δεν έχουν πού να απευθυνθούν λόγω της υπολειτουργίας ή ανυπαρξίας των υπηρεσιών, οικογένειες που βρίσκουν την κοινωνία λόγω στίγματος και διακρίσεων ενάντια στις απόπειρες κοινωνικής ενσωμάτωσης και αποκατάστασης των μελών τους. Ακόμα, σημαντικά είναι και τα γεωγραφικά εμπόδια και περιορισμοί. Σε απομακρυσμένες περιοχές δεν υπάρχουν υπηρεσίες παροχής φροντίδας ψυχικής υγείας ενώ ακόμα και ο ιδιωτικός τομέας είναι περιορισμένος. Η αποκέντρωση, συνεπώς των υπηρεσιών, θα έπρεπε να είναι ψηλά στην πολιτική ατζέντα των κυβερνήσεων. 

Η ανεπάρκεια του δικτύου Πρωτοβάθμιας Φροντίδας Υγείας, τόσο στις αστικές όσο και τις αγροτικές περιοχές και η ανύπαρκτη, πλην λίγων εξαιρέσεων, σύνδεσή του με τις υπηρεσίες ψυχικής υγείας. Τα πολιτικά εμπόδια και αντιστάσεις, είναι τεράστια, αφού εκτός από φωτισμένες ελάχιστες εξαιρέσεις πολιτικής ηγεσίας, ουδέποτε η πολιτεία έθεσε ως κύριο στόχο στην ευρύτερη πολιτική υγείας, την οικοδόμηση ενός συστήματος υπηρεσιών δημόσια ψυχικής υγείας. Οι κοινωνικές ανισότητες, η κοινωνική περιθωριοποίηση, το στίγμα και οι προκαταλήψεις για την ψυχική ασθένεια, η ανεπαρκής ενημέρωση και χαμηλή επένδυση στις δράσεις προαγωγής και αγωγής ψυχικής υγείας, καθιστούν ακόμη δυσκολότερη και άνιση την πρόσβαση των πραγματικά ευπαθών ομάδων στις ανάλογες υπηρεσίες. Τέλος, οι υποκειμενικές αδυναμίες, ο κατακερματισμός και ο ανεπαρκής συντονισμός των συλλόγων, δράσεων, προγραμμάτων και υπηρεσιών, καθιστούν δυσχερή την ενδυνάμωση ενός κοινωνικού κινήματος, που να αποτελεί ισχυρό φορέα αλλαγής και μέσο πολιτικής πίεσης προς την πολιτεία.

ΤΙ ΚΑΝΟΥΜΕ; 

Σύμφωνα με τον καθηγητή του Harvard, Νικόλα Χρηστάκη, πρόσφατες έρευνες, τεκμηριώνουν ότι εμείς διαμορφώνουμε τα δίκτυά μας, καθορίζουμε τη δομή τους, δηλαδή με πόσους ανθρώπους συνδεόμαστε, επηρεάζουμε την πυκνότητα των διασυνδέσεων μεταξύ φίλων και συγγενών, ελέγχουμε το πόσο κεντρική θέση κατέχουμε στα ευρύτερα κοινωνικά δίκτυα, καθορίζουμε τις συνδέσεις και την επιρροή μας σε αυτά. Ο μέσος άνθρωπος έχει, κατά μέσο όρο, 4 στενές κοινωνικές επαφές, οι οποίες συνθέτουν το «κεντρικό δίκτυο συζητήσεων». Ο ίδιος αριθμός ανθρώπων μπορεί να οργανωθεί και να διασυνδεθεί με πολλούς, διαφορετικούς τρόπους και να εμφανίσει διαφορετικές τοπολογίες. 

Άρα, όπως δείχνει το θετικό παράδειγμα του ΣΟΨΥ Αθήνας, της Πανελλήνιας Ομοσπονδίας Συλλόγων Οικογενειών για την Ψυχική Υγεία και των καλών πρακτικών αντίστοιχων δικτύων του εξωτερικού, εμείς μπορούμε να καθορίσουμε σε μεγάλο βαθμό, τη διαπραγματευτική μας ισχύ και την πίεση που μπορούμε να ασκήσουμε στην πολιτεία, αλλά και στις υπάρχουσες υπηρεσίες ψυχικής υγείας, να ΑΛΛΑΞΟΥΝ τρόπο σκέψης, στάση, πρακτικές, αξίες που να συνάδουν με τη φιλοσοφία της ενδυνάμωσης και την κουλτούρα της ψυχιατρικής μεταρρύθμισης. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει στην αφήγησή της μια μητέρα που διεκδίκησε ενεργά την έξοδό της από το φαύλο κύκλο της απόσυρσης, του αυτοστιγματισμού και του κοινωνικού αποκλεισμού: «Το σπίτι μου κοινωνικοποιήθηκε πολύ περισσότερο όταν προέκυψε το πρόβλημα της ψυχικής υγείας.» Η έκλυση της ψυχικής διαταραχής, απετέλεσε κοινωνικό καταλύτη για δικτύωση, ενδυνάμωση, χειραφέτηση, διεκδίκηση των βασικών δικαιωμάτων για θεραπεία και ποιότητα ζωής.

Αυτός δεν είναι ο δρόμος που θα πρέπει να ακολουθήσουμε στο μέλλον;

Στέλιος Στυλιανίδης,
Αν. Καθ. Κοινωνικής Ψυχιατρικής, Πάντειο Παν.
Εθνικός Εκπρόσωπος στον Π.Ο.Υ. για την Ψυχική Υγεία
Αντιπρόεδρος της Παγκόσμιας Εταιρείας για την Ψυχοκοινωνική Αποκατάσταση
Επ. Δ/ντής Ε.Π.Α.Ψ.Υ.

* Δημοσιεύθηκε στην περιοδική έκδοση του Σ.Ο.Ψ.Υ. "Μηνύματα" (τεύχος 41)