Island of Outcasts: Είκοσι χρόνια μετά

 

Η ταινία “Island of Outcasts” του Jane Gabriel καταγράφει την καθημερινότητα των εγκλείστων στο ίδρυμα της Λέρου το 1989. Η ταινία προβλήθηκε (παραγωγή: twenty-twenty television  for Channel 4) το 1990  -είχαν προηγηθεί τα σχετικά δημοσιεύματα στον Ευρωπαϊκό τύπο, με πιο γνωστό αυτό της εφημερίδας Observer (1989) που παρομοίαζε το άσυλο της Λέρου με στρατόπεδο συγκέντρωσης- προκαλώντας τη διεθνή κατακραυγή για τις απάνθρωπες συνθήκες διαβίωσης των τροφίμων του ιδρύματος. Παράλληλα, η ταινία αποδείκνυε ότι το άσυλο δεν είχε καθόλου αλλάξει, παρότι οι καταγγελίες για την τραγική κατάσταση που επικρατούσε στο συγκεκριμένο ίδρυμα είχαν ξεκινήσει από τις αρχές της δεκαετίας του '80 και το 1984 είχε εγκριθεί ο κοινοτικός Κανονισμός 815/84 για την χρηματοδότηση της ψυχιατρικής μεταρρύθμισης στην Ελλάδα.

Είκοσι χρόνια μετά την ταινία, πιστεύουμε ότι το θέμα παραμένει επίκαιρο: Η συνέχεια της ψυχιατρικής μεταρρύθμισης βρίσκεται σε κίνδυνο, το ασυλικό μοντέλο δεν έχει εγκαταλειφθεί (ακόμα και στις κοινοτικές δομές παρατηρούνται ιδρυματικές πρακτικές) και οι εικόνες που μπορεί να αντικρίσει κανείς, ακόμα και σήμερα, πίσω από τις κλειστές πόρτες αρκετών ιδρυμάτων, θυμίζουν έντονα τις σκηνές της ταινίας.

Στη συνέχεια, παραθέτουμε και κάποια ιστορικά στοιχεία για το ίδρυμα της Λέρου (από την ίδρυσή του, το 1957, έως την έγκριση του Κανονισμού 815/84), που βρήκαμε στο www.ardin.gr, από το ενδιαφέρον βιβλίο του Κ. Μπαϊρακτάρη: “Ψυχική υγεία και κοινωνική παρέμβαση”:

Ιστορικά στοιχεία για το ίδρυμα της Λέρου

“Η δημιουργία της «Αποικίας Ψυχοπαθών Λέρου» θεωρείται η ριζοσπαστική λύση της εποχής για το πρόβλημα της υπερπλήρωσης των ψυχιατρείων στα δύο μεγάλα αστικά κέντρα Αθήνα και Θεσσαλονίκη (ΦΕΚ 1 Α΄/1957).

Το νησί έχει πλούσια ιδρυματική ιστορία. Εδώ εγκαταστάθηκαν τα γνωστά «αναμορφωτήρια» της Φρειδερίκης για ορφανά και παιδιά πολιτικών προσφύγων του εμφυλίου (Βασιλικές Τεχνικές Σχολές, έτος ίδρυσης 1947).

Με την κατάργηση των σχολών αυτών ιδρύονται η Αποικία Ψυχοπαθών (1957) και το Ίδρυμα Απροσάρμοστων Παίδων (γνωστό ως ΠΙΚΠΑ, έτος ίδρυσης 1961).

Αποτέλεσε δε και τόπο εξορίας για εκατοντάδες αγωνιστές κατά τη διάρκεια της δικτατορίας (Bairaktaris, 1984, Μεγαλοοικονόμου, 1990).

Η επιλογή του συγκεκριμένου γεωγραφικού χώρου γίνεται για να εξυπηρετηθούν πολιτικές συναλλαγές της εποχής:

«...Ο υπουργός Εμπορικής Ναυτιλίας Κωτιάδης ενεργοποιείται για την εγκατάσταση του ιδρύματος στην εκλογική του περιφέρεια. Υπόσχεται στους εκλογείς του να ξαναφέρει τους μετανάστες της περιοχής πίσω στο νησί. Με την αποχώρηση των Ιταλών και των Εγγλέζων στα τέλη του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου πολλοί Λεριοί έμειναν χωρίς απασχόληση και μεταναστεύουν στην Αθήνα ή στο εξωτερικό.

Ο Κωτιάδης πείθει τον κομματικό του φίλο, υφυπουργό υγείας Ψαρέα, να ιδρύσει την “Αποικία Ψυχοπαθών” στη Λέρο. Το νησί βρίσκεται σε απόμακρο μέρος και διαθέτει υπεραρκετά στρατιωτικά κτίρια για την εγκατάσταση των ασθενών. Από τους υπεύθυνους ψυχίατρους δεν ακούστηκε, σύμφωνα με τον Μπαγκλέζο, καμιά διαμαρτυρία. Περισσότερο τους ενδιέφερε να κτιστεί μια αποικία, και όχι τόσο σε ποιο μέρος...» (Bairaktaris, 1984, σ. 83)

Αρχίζει μια τραγική ιστορία αλλεπάλληλων διακομιδών με τα σύγχρονα «πλοία των τρελών» που μεταφέρουν τους ασθενείς στα αμπάρια τους, με μόνο στοιχείο αναγνώρισής τους έναν αριθμό, που πολλές φορές χάνεται και με αυτό χάνεται και η ίδια η ταυτότητα, η ίδια η ύπαρξή τους.

Αν και στους πρώτους 100 ασθενείς επιφυλάσσεται εορταστική υποδοχή, κάτι που θα επαναληφθεί πολλές φορές στη συνέχεια, οι συνθήκες διαβίωσης γίνονται όλο και πιο άθλιες.

Ο ψυχίατρος Μπαγκλέζος, μοναδικός στο νησί για δεκαετίες, διαμαρτύρεται στο αρμόδιο υπουργείο και η απάντηση του υπουργού Στράτου, πάντοτε σύμφωνα με τον Μπαγκλέζο είναι: «...Μην απαιτείτε πολλά για τους ψυχοπαθείς. Η επένδυση σε αυτούς είναι σπατάλη χρημάτων, η πατρίδα έχει άλλες πιο επιτακτικές ανάγκες».

Το 1959 η αποικία δέχεται, σύμφωνα με τον Μπαγκλέζο, την επίσκεψη του Ελβετού ψυχιάτρου και εκπροσώπου της Π.Ο.Υ., Α. Repont. Οι συμβουλές του για άρση του διαχωρισμού ανδρών και γυναικών θεωρούνται υπερβολικές σε σχέση με τα προβλήματα επιβίωσης που είχαν να αντιμετωπίσουν.

Το 1964 η κυβέρνηση του Κέντρου μετονομάζει την αποικία σε «Ψυχιατρικό Νοσοκομείο Λέρου» και αυξάνει παράλληλα τη δυναμικότητα σε 2.683 κρεβάτια. Στρατιωτικά κτίρια υπάρχουν αρκετά. Μεταφέρονται και οι ασθενείς από την καταργημένη πια «Αποικία Ψυχοπαθών Αγ. Γεωργίου» στην περιοχή της Αττικής και ο υπουργός υγείας Κοκέβης σπεύδει να εγκαινιάσει τα νέα κτίρια. Οι συνεχείς εκκλήσεις του προσωπικού για βοήθεια προκαλούσαν τη μόνιμη πια απάντηση των αρχών για τη χρήση «επαλλήλων κρεβατιών»!

Αλλά ας ακούσουμε την άποψη του ψυχιάτρου Μπαγκλέζου, μιας αμφισβητούμενης προσωπικότητας που αποτελεί αναπόσπαστο μέρος της ιστορίας της Λέρου αλλά και της ιδρυματικής ψυχιατρικής. Βρίσκεται σε συνεχή εσωτερική σύγκρουση, από τη μια να κριτικάρει τις άθλιες συνθήκες και να παραπονείται για εγκατάλειψη και από την άλλη να υπερασπίζεται τις υπηρεσίες που προσφέρει η Λέρος. Αντικρούοντας την υποβάθμισή του από τη μεριά των συναδέλφων του τονίζει:

«α) Η Λέρος αποσυμφόρησε τα άλλα ιδρύματα από τους χρόνιους και προσέφερε έτσι τη δυνατότητα να ασχοληθούν με οξέα περιστατικά. Συνέβαλε στην εκπλήρωση του στόχου στο Δαφνί "κάθε άρρωστος το κρεβάτι του" .

β) Χιλιάδες συγγενείς απελευθερώθηκαν από το βάρος των αρρώστων και διατηρήθηκε έτσι η οικογενειακή τους τάξη.

γ) Αν και το Ίδρυμα καταγγέλλεται, ιδιαίτερα από τον τύπο, σαν "νεκροταφείο ζωντανών" ή "Νταχάου", είναι ένα ιεραρχημένο και με καλή λειτουργία ίδρυμα, που προσφέρει στην ελληνική κοινωνία τρεις βασικές υπηρεσίες: πρώτον, προσφέρει στους αρρώστους και στις οικογένειές τους βοήθεια, δεύτερον, διασφαλίζει τα προς το ζην στους εργαζόμενους στο ίδρυμα και τις οικογένειές τους. Τρίτον, υποστηρίζει, ενισχύει και προωθεί το εμπόριο στους κατοίκους αυτής της παραμεθορίου περιοχής...» (το ίδιο, σ. 86).

Δεν θα αναφερθούμε στην αθλιότητα των συνθηκών, που από τις αρχές της δεκαετίας του ’80, με τη συμβολή και του Τύπου έγιναν γνωστές και έξω από τα όρια της Ελλάδας. Ούτε στα ειδικά τμήματα όπως αυτό των «καταδίκων» στο ισόγειο του Περιπτέρου 11 όπου για χρόνια αλυσοδεμένοι πλήρωναν την «επικινδυνότητά» τους, ούτε στο Περίπτερο των «γυμνών», το οποίο από το Περίπτερο 9 μεταφέρθηκε αργότερα στο απόμακρο 16ο Περίπτερο για να καλύψει την «ντροπή». Ούτε σε ατομικές ιστορίες, όπως αυτή του γνωστού Στράτου ο οποίος αλυσοδεμένος σε ένα κρεβάτι, καρφωμένο στο πάτωμα, φυτοζωούσε σε ένα κελί μέχρι την «απελευθέρωσή» του, μετά από λοβοτομική επέμβαση που υπέστη στην Αθήνα στις αρχές της δεκαετίας του ’80.

Οι απάνθρωπες συνθήκες της Λέρου όμως δεν μας επιτρέπουν να παραβλέψουμε, ότι η ιστορία κάθε εγκλείστου εκεί έχει την ίδια τραγικότητα με την ιστορία των εγκλείστων των άλλων ιδρυμάτων.

Θα πρέπει στο σημείο αυτό να υπενθυμίσουμε ότι η Λέρος δεν αποτελεί την εξαίρεση στην ελληνική ιδρυματική πραγματικότητα, τόσο σε σχέση με τις συνθήκες όσο και με την «τύχη» των εγκλείστων. Πολλές φορές μάλιστα χρησιμοποιείται και αποπροσανατολιστικά σε σχέση με τη συνολική ψυχιατρική πραγματικότητα, τον κοινωνικό αποκλεισμό και την ιδρυματική βαρβαρότητα. Όμως θα πρέπει να συμφωνήσουμε με τη διαπίστωση ότι «... Η Λέρος με την ιστορία της συμπυκνώνει στην ακραία τους μορφή όλα αυτά. Γι’ αυτό ακριβώς αποτελεί τη λυδία λίθο για τα ψυχιατρικά πράγματα της χώρας. Από το πώς θα αντιμετωπίσει το κράτος το πρόβλημα της Λέρου, από τις λύσεις που θα δοθούν, από τη στάση της επίσημης και της ανεπίσημης Ψυχιατρικής απέναντι σε αυτές, από την κινητοποίηση σε ατομικό και μαζικό επίπεδο για τη διεκδίκηση ριζικών λύσεων μέσα από την ανατροπή των κατεστημένων καταστάσεων θα κριθεί βασικά το αν θα μείνει η ψυχιατρική μεταρρύθμιση στην Ελλάδα κενός λόγος ή θα αρχίσει να αποκτά ένα ζωντανό και ουσιαστικό περιεχόμενο» (Μάτσα, 1990).

Ας δούμε όμως από κοντά τις πρώτες συστηματικές προσπάθειες καταγγελίας της βαρβαρότητας της ιδρυματικής ψυχιατρικής μέσα από το παράδειγμα της Λέρου που αρχίζουν στις αρχές της δεκαετίας του ’80.

Η Ομάδα της Λέρου συγκροτείται το 1981 από νέους ειδικευόμενους ψυχίατρους, πρώην βοηθούς στο ΚΘΛ, έναν ακτινολόγο και έναν ψυχολόγο. Ομάδα που με την ακατάπαυστη δράση της ψυχιάτρου Έφης Σκλήρη δημοσιοποιεί το πρόβλημα στο εσωτερικό και το εξωτερικό με διάφορες δημοσιεύσεις, παραστάσεις ή καταγγελίες.

«... Οι καραβιές των τρελών μεταφέρονται στη Λέρο από τα άλλα δημόσια ψυχιατρεία με μόνο σκοπό την αποσυμφόρησή τους, μετά από μια απάνθρωπη διαδικασία επιλογής όπου το κριτήριο μπορεί να είναι μόνο το γεγονός ότι ο ασθενής δεν δέχεται επισκεπτήριο. Η απόφαση της μεταφοράς στη Λέρο σημαίνει ταξίδι χωρίς επιστροφή, σημαίνει εξορία μέχρι το θάνατο. Μια απόφαση ψυχιατρικής περίθαλψης διασφαλίζεται με την παρουσία δύο ψυχιάτρων για 1.700 ασθενείς και με τα παντός τύπου ψυχοφάρμακα που δίνονται με στόχο την καταστολή και την καθήλωση των ανθρώπων αυτών στην κατάσταση του ζωντανού νεκρού μέχρι τον βιολογικό θάνατο. Από το 1957 διακομίστηκαν τέσσερις χιλιάδες είκοσι ασθενείς...» (Ομάδα Λέρου, 1981). Η καταγγελία αυτή που απευθύνεται και στους συνέδρους του «Ελληνο-Γαλλικού Συμποσίου Κοινωνικής Ψυχιατρικής», που πραγματοποιείται στην Αθήνα το Δεκέμβριο του 1981, διατυπώνει το κύριο αίτημα της άμεσης διακοπής των διακομιδών και συνεχίζει «... Θέλουμε να επισημάνουμε ότι το γεγονός και μόνο της αποστολής αρρώστων από όλα τα μέρη της Ελλάδας σε ένα μικρό και σχετικά απομονωμένο νησί, χωρίς καμιά ελπίδα επικοινωνίας με το κοινωνικό περιβάλλον από όπου προέρχονται, είναι αυτόχρημα αντιθεραπευτικό και αντιτίθεται κραυγαλέα σε βασικές ανθρωπιστικές και πολιτιστικές αξίες. Κανένας εκσυγχρονισμός δεν μπορεί να αλλάξει το χαρακτήρα του ασύλου της Λέρου. Θα ήταν μάταιος και οξύμωρος αν όχι υποκριτικός. Ο ασυλιακός αυτός χαρακτήρας επιδρά και στον ντόπιο πληθυσμό του νησιού δημιουργώντας νοοτροπία αιώνιων ανθρωποφυλάκων. Κατά καιρούς η κρατική πολιτική εκτόπισε στη Λέρο λεπρούς, κομμουνιστές, τα παιδιά των ηττημένων του εμφυλίου, σπαστικά παιδιά και τώρα τους τρελούς...». Το ψήφισμα γίνεται δεκτό από το συνέδριο και η συνέχιση των καταγγελιών ωθεί τον τότε υπουργό Υγείας Π. Αυγερινό στην απόφαση για άμεση διακοπή των διακομιδών (Η Ελευθερία Είναι Θεραπευτική, 2/83).

Μεσολαβεί ο νόμος 1397 για το «Εθνικό Σύστημα Υγείας» του 1983, που στο άρθρο 21 συμπεριλαμβάνεται για πρώτη φορά στο υγειονομικό σύστημα η ψυχιατρική περίθαλψη και ορίζει ότι «... η ψυχιατρική περίθαλψη παρέχεται από α) τα κέντρα ψυχικής υγείας, β) τους ψυχιατρικούς τομείς γενικών νοσοκομείων και γ) τα ειδικά ψυχιατρικά νοσοκομεία...» (ΦΕΚ, 143/Α').

Ακολουθεί η παρέμβαση της ΕΟΚ και το ελληνικό μνημόνιο για τη βελτίωση της ψυχιατρικής κατάστασης στην Ελλάδα και η έγκριση του κοινοτικού Κανονισμού 815/84.

Παρά το γεγονός ότι η Λέρος «έπαιξε» καταλυτικό ρόλο στην έγκριση του παραπάνω κανονισμού παρατηρείται στα επόμενα χρόνια μια παθητικότητα αν κρίνουμε από το γεγονός ότι δεν υποβάλλονται για αρκετό χρονικό διάστημα προγράμματα αποασυλοποίησης από τη Λέρο. Ακόμη και οι βελτιώσεις των κτιρίων καθυστερούν για πολύ καιρό...”

Περισσότερα για την ταινία:

Film and Sound Online (University of Edinburgh Library): Island of Outcasts

Anthropology of East Europe Review (Vol 11, Nos. 1-2, 1993): Island of Outcasts (film review), Amy V. Blue, University of Kentucky

British Medical Journal (Vol 300, p. 688, 1990): The scandal of Leros,  Rosalind Ramsay, University College Hospital, London 

Προειδοποίηση: Η ταινία περιέχει σκηνές ακατάλληλες για ανηλίκους

Το video αποτελείται από έξι μέρη, τα οποία παίζουν αυτόματα το ένα μετά το άλλο (playlist)