Ψυχιατρική περίθαλψη στις φυλακές

Μια προσπάθεια παρέμβασης σε Κατάστημα Κράτησης
από Κινητή Μονάδα Ψυχικής Υγείας *

Ν. Γκιωνάκης, ψυχολόγος
Στ. Γκαραβέλλας, ψυχίατρος
Β. Ιακωβάκη, νοσηλεύτρια
Αθ. Χρυσακόπουλος, ψυχίατρος


Εισαγωγή

Σ΄ αυτό το σημείωμα οι συγγραφείς αναφέρονται στην εμπειρία παρέμβασης σε κατάστημα κράτησης με στόχο την ψυχιατρική κάλυψη κρατουμένων. Η παρέμβαση έγινε από κλιμάκιο Κινητής Μονάδας Ψυχικής Υγείας, κατόπιν σχετικού αιτήματος του Υπουργείου Δικαιοσύνης προς το Υπουργείο Υγείας και Κοινωνικής Αλληλεγγύης (ΥΥΚΑ). Περιγράφεται η παρέμβαση και τα αποτελέσματά της καθώς και οι κυριότερες δυσκολίες που προέκυψαν κι οδήγησαν στην αναστολή της.

1. Ιστορικό

Τον Αύγουστο του 2008 η Διεύθυνση Ψυχικής Υγείας (ΔΨΥ) του ΥΥΚΑ κοινοποίησε σε μη κερδοσκοπικούς φορείς που έχουν την ευθύνη λειτουργίας κινητών μονάδων ψυχικής υγείας (ΚΜΨΥ), έγγραφο του τότε Γεν. Γραμματέα του Υπουργείου Δικαιοσύνης, στο οποίο γινόταν λόγος για την ψυχιατρική κάλυψη των καταστημάτων κράτησης από μονάδες ψυχικής υγείας. Στο διαβιβαστικό, το ΥΥΚΑ ζητούσε από τις ΚΜΨΥ των μη κερδοσκοπικών φορέων (ακόμη και σε περιοχές όπου ήταν αναπτυγμένες μονάδες ψυχικής υγείας από τον κρατικό τομέα, όπως για παράδειγμα τα Ιωάννινα με Ψυχιατρικό Τμήμα στο Γενικό Νοσοκομείο “Χατζηκώστα”, Ψυχιατρική Κλινική στο Πανεπιστημιακό Γενικό Νοσοκομείο, Κέντρο Ψυχικής Υγείας...) ν' ανταποκριθούν στο αίτημα του Υπουργείου Δικαιοσύνης και, σε περίπτωση θετικής ανταπόκρισης, να ενημερώσουν (και μόνο..) σχετικά τη ΔΨΥ.

Η Κινητή Μονάδα Ψυχικής Υγείας ενός Τομέα Ψυχικής Υγείας της Θεσσαλίας ανταποκρίθηκε θετικά στο αίτημα και διατύπωσε εγγράφως προς τη ΔΨΥ του ΥΥΚΑ και την αρμόδια Γενική Διεύθυνση του Υπουργείου Δικαιοσύνης τις προϋποθέσεις που θεωρούσε απαραίτητες προκειμένου να οργανώσει μια αποτελεσματική παρέμβαση στο τοπικό κατάστημα κράτησης. Ταυτόχρονα, ξεκίνησε σειρά επαφών με άλλες κινητές μονάδες που είχαν στην περιοχή ευθύνης τους φυλακές, με σκοπό την υιοθεσία κοινής στάσης προς τα συναρμόδια υπουργεία που θα επέτρεπε τη διαπραγμάτευση ενός πλαισίου συνεργασίας. Από αυτές τις επαφές προέκυψε ότι κάποιες από τις ΚΜΨΥ απέρριπταν εξ αρχής την παρέμβαση στις φυλακές ενώ άλλες έθεταν ως προϋπόθεση την αύξηση του προσωπικού τους για να είναι σε θέση να προβούν σε αυτή την ενέργεια καθώς και την επισημοποίηση της παρέμβασης διαμέσου της έκδοσης σχετικής Κοινής Υπουργικής Απόφασης..

Στη βάση της λογικής ότι μια μονάδα ψυχικής υγείας που λειτουργεί στο πλαίσιο της Δημόσιας Υγείας πρέπει να εξυπηρετεί κατά προτεραιότητα πληθυσμούς με υψηλό κίνδυνο νόσησης και ότι οι κρατούμενοι είναι μια τέτοια ομάδα πληθυσμού, η συγκεκριμένη ΚΜΨΥ αποδέχτηκε να διερευνήσει τη δυνατότητα παρέμβασης στις τοπικές φυλακές. Οι προϋποθέσεις για την παρέμβαση που η εν λόγω ΚΜΨΥ έθεσε εγγράφως προς τα Υπουργεία Δικαιοσύνης και Υγείας ήταν οι ακόλουθες:

1. Επεξεργασία και τήρηση ενός πλαισίου συνεργασίας που θα επιτρέπει την παρέμβαση της Κινητής Μονάδας στο Κατάστημα Κράτησης προς όφελος των κρατουμένων (και μάλιστα όσων έχουν ψυχικές διαταραχές που δεν είναι εξάρτηση από ουσίες, καθώς για τους εξαρτημένους οι κινητές μονάδες δεν είναι αρμόδιες -ούτε έχουν την ετοιμότητα- ν' απαντήσουν)

2. Αποδοχή, εντός του πλαισίου συνεργασίας, των αρχών που διέπουν τις θεραπευτικές παρεμβάσεις της σύγχρονης αντίληψης για την φροντίδα της ψυχικής υγείας και δη εκείνων που αφορούν στη διασφάλιση του συνεχούς της φροντίδας και την ολοκληρωμένη, πολυδιάστατη παροχή υπηρεσιών

3. Υποστήριξη της απρόσκοπτης -εντός των ορίων που επιβάλλει η πραγματικότητα του Καταστήματος Κράτησης- λειτουργίας της Κινητής Μονάδας στο εσωτερικό του καταστήματος, με στόχο πάντα το θεραπευτικό όφελος για όσους εκ των κρατουμένων έχουν ανάγκη

4. Τακτική αξιολόγηση των παρεμβάσεων, κυρίως με όρους σεβασμού των αρχών συνεργασίας μεταξύ του Καταστήματος κράτησης και της Κινητής Μονάδας.

Οι προϋποθέσεις αυτές τέθηκαν ως αφετηρία διαπραγμάτευσης μάλλον, παρά ως αυστηρά κριτήρια που θα καθόριζαν -δίκην “ουδού”- την έναρξη ή μη της παρέμβασης: με αυτόν τον τρόπο τέθηκε ένα συνολικότερο ζήτημα απ' αυτό που έθετε το Υπουργείο: όχι απλά ψυχιατρική κάλυψη, αλλά φροντίδα της ψυχικής υγείας των κρατουμένων, άρα επισήμανση της ανάγκης για πιο ολοκληρωμένη παρέμβαση στη φυλακή.

2. Το πλαίσιο

Το συγκεκριμένο Κατάστημα Κράτησης είναι νεόδμητο και ξεκίνησε τη λειτουργία του τον Ιούλιο του 2006 ως κλειστή φυλακή (κατά την ορολογία και τις σχετικές διακρίσεις του σωφρονιστικού κώδικα της χώρας μας). Έχει δυναμικότητα 400 κρατουμένων. Αξίζει να σημειωθεί ότι, στα αρχικά σχέδια, ο προβλεπόμενος αριθμός ήταν κατά πολύ μικρότερος (280), αλλά μετά από παρεμβάσεις που περιελάμβαναν -μεταξύ άλλων- την κατάργηση διάφορων κοινόχρηστων χώρων και τη μετατροπή των δίκλινων κελιών σε τρίκλινα, η δυναμικότητα ανήλθε στις 400 θέσεις. Την περίοδο της παρέμβασης οι κρατούμενοι ήταν σχεδόν διπλάσιοι (την 1/1/2009 ο αριθμός τους ανερχόταν στους 714, την 1/1/2008 ήταν 715, την αντίστοιχη ημερομηνία του 2007 ήταν 707 - πηγή: Γενικός Στατιστικός Πίνακας Κίνησης Κρατουμένων - Ποινών, Υπουργείο Δικαιοσύνης, http://www.ministryofjustice.gr/modules.php?op=modload&name=Sofronistiko&file=page2003-2009).

Στο κατάστημα υπηρετεί ψυχολόγος και κοινωνικός λειτουργός, ενώ παρέχεται ιατρική κάλυψη από αγροτικό γιατρό που υπηρετεί τη θητεία του στις φυλακές. Περιστατικά που χρήζουν νοσοκομειακής περίθαλψης ή εξειδικευμένες εξετάσεις εξυπηρετούνται από το Γενικό Νοσοκομείο του νομού.

Η ΚΜΨΥ (με φορέας διαχείρισης τη «Συνειρμός-ΑμΚΕ Κοινωνικής Αλληλεγγύης») ξεκίνησε τη λειτουργία της τον Σεπτέμβριο του 2007. Αποστολή της είναι η παροχή υπηρεσιών ψυχικής υγείας στον πληθυσμό που διαμένει στην περιφέρεια του νομού. Επισημαίνεται ότι ο νομός χαρακτηρίζεται από την σχεδόν παντελή έλλειψη υπηρεσιών δημόσιας ψυχικής υγείας (υπηρετεί ένας ψυχίατρος στο ΓΝ) και την ισχυρή παρουσία του ιδιωτικού τομέα (3 ιδιωτικές κλινικές και πληθώρα ιδιωτών ψυχιάτρων και ψυχολόγων).

Η ΚΜΨΥ στελεχώνεται, ως προς τους επαγγελματίες ψυχικής υγείας, από 2 ψυχιάτρους, 4 ψυχολόγους πλήρους απασχόλησης και μία μερικής απασχόλησης, δύο κοιν. λειτουργούς, δύο επισκ. υγείας και μια νοσηλεύτρια. Ο επιστημονικός υπεύθυνος είναι ψυχίατρος.

Επιπλέον των συνηθισμένων δράσεών της, η ΚΜΨΥ αναπτύσσει δραστηριότητες Κέντρου Ημέρας για άτομα με σοβαρές ψυχικές διαταραχές που διαμένουν στην πρωτεύουσα του νομού.

Η παρέμβαση στο κατάστημα κράτησης ξεκίνησε στις 4 Οκτωβρίου 2008 και διακόπηκε στα τέλη Ιουλίου του 2009, μετά από σχετική απόφαση της ΚΜΨΥ, αφού προηγήθηκε συνάντηση με ανώτατα υπηρεσιακά στελέχη του Υπουργείου Δικαιοσύνης.

3. Η παρέμβαση

Όλες οι προϋποθέσεις που η ΚΜΨΥ θεώρησε απαραίτητες για την επιτυχή εφαρμογή της παρέμβασης συζητήθηκαν με εκπροσώπους του Κεντρικού Επιστημονικού Συμβουλίου των Φυλακών σε συνάντηση που έλαβε χώρα τον Σεπτέμβριο του 2008 και έγιναν προφορικά αποδεκτές. Η παρέμβαση της Κινητής Μονάδας ξεκίνησε ένα μήνα μετά από αυτή την -έστω και προφορική- συμφωνία, αφού κρίθηκε απαραίτητη η άμεση έναρξη της παροχής υπηρεσιών σε κρατουμένους που ενώ είχαν ανάλογες ανάγκες, αυτές αντιμετωπίζονταν στοιχειωδώς (ο μοναδικός ψυχίατρος του κρατικού τομέα που υπηρετούσε στο Γενικό Νοσοκομείο του νομού είχε την ευθύνη και για την ψυχιατρική κάλυψη των φυλακών. Οι κρατούμενοι που μπορούσαν να πληρώσουν είχαν πρόσβαση σε ιδιώτες ψυχιάτρους. Σε έκτακτες και εξαιρετικές περιπτώσεις, ήταν η ίδια η διεύθυνση του καταστήματος κράτησης που ζητούσε τη βοήθεια ιδιώτη ψυχιάτρου).

Κλιμάκιο της Κινητής Μονάδας, αποτελούμενο από δύο ψυχιάτρους και μια νοσηλεύτρια, άρχισε να επισκέπτεται τις φυλακές μια φορά την εβδομάδα για 2 ή 3 ώρες κάθε φορά. Το προσωπικό της φυλακής μεριμνούσε για την προσέλευση των κρατουμένων με αίτημα ψυχιατρικής εξέτασης ή για επανεξέταση. Η προσέλευση των κρατουμένων για ψυχιατρική εξέταση και φροντίδα δεν ακολουθούσε κάποιο κριτήριο επιλογής, παρά μόνο αυτό της έκφρασης αιτήματος εκ μέρους τους ή αν το προσωπικό της φυλακής θεωρούσε επιβεβλημένη την ψυχιατρική εξέταση. Είχε καταστεί ευθύς εξ αρχής σαφές ότι το κλιμάκιο της Κινητής Μονάδας θα εξυπηρετούσε αιτήματα φροντίδας που δεν θα είχαν σχέση με χρήση ουσιών, οι δε ψυχίατροι δεν θα συνταγογραφούσαν φάρμακα που θα τους ζητούσαν ενδεχομένως οι εξεταζόμενοι.

Η εξέταση γινόταν σε χώρο της φυλακής, παρουσία μελών του προσωπικού της φυλακής (ενός νοσηλευτή, ενίοτε της γιατρού -όταν είχε υπηρεσία). Όταν υπήρχε λόγος (π.χ., επιθετική συμπεριφορά εκ μέρους του κρατουμένου), παρευρισκόταν και φύλακας.

Ο μέσος όρος της διάρκειας της εξέτασης ήταν 20', ενώ ο μέσος όρος του αριθμού των εξεταζόμενων περιστατικών 12.

Στο διάστημα Οκτώβριος-Δεκέμβριος 2008 έλαβαν χώρα 10 επισκέψεις του κλιμακίου. Στις 8 από αυτές, για τις οποίες υπάρχουν στοιχεία, εξετάστηκαν συνολικά 80 κρατούμενοι σε 84 πράξεις (οι 3 ήταν επανεξετάσεις). Τα προβλήματα που οδήγησαν τους κρατούμενους να αναζητήσουν ψυχιατρική βοήθεια ήταν: τοξικοεξάρτηση (58 περιστατικά), αϋπνία συνδεδεμένη με τοξικοεξάρτηση (7 περιστατικά), προβλήματα λόγω ψυχικής διαταραχής (15 περιστατικά). Το αίτημα που οι ίδιοι οι εξετασθέντες εξέφρασαν κατά τη διάρκεια της συνάντησης με τους ψυχιάτρους αφορούσε τη χορήγηση φαρμάκων (79 άτομα, 98,75% του συνόλου).

Το μεγαλύτερο μέρος (81%) των περιστατικών που αιτήθηκαν ψυχιατρική εξέταση ανέφεραν πρόβλημα σχετικό με εξάρτηση από ουσίες. Μόνο 15 στα 80 περιστατικά (19%) είχαν αμιγώς ψυχιατρικό πρόβλημα και ενέπιπταν στην αρμοδιότητα του έργου της Κινητής Μονάδας. Εξ αυτών, 5 περιστατικά είχαν διάγνωση “ψυχωσική συνδρομή” και τα υπόλοιπα 10 ανήκαν διαγνωστικά στις συναισθηματικές διαταραχές.

Η διαχείριση των περιστατικών με ψυχιατρικό πρόβλημα περιελάμβανε τη χορήγηση ψυχοφαρμακευτικής αγωγής και την τακτική ψυχιατρική παρακολούθηση ενώ, στην περίπτωση ενός ατόμου, ζητήθηκε παραπομπή σε μονάδα νοσηλείας (ψυχιατρείο Κορυδαλλού).

Η συμπλήρωση ενός διμήνου παρέμβασης έδωσε την ευκαιρία για έναν πρώτο απολογισμό και αξιολόγηση της παρέμβασης και της συνεργασίας, που συζητήθηκαν με τη Διεύθυνση της φυλακής και το εμπλεκόμενο προσωπικό σε συνάντηση που έλαβε χώρα στις αρχές του 2009.

Τα συμπεράσματα αυτής της αξιολόγησης του πρώτου διμήνου παρέμβασης συνοψίζονται στα ακόλουθα:

1.Στους ψυχιάτρους προσέρχονται κυρίως τοξικοεξαρτημένοι (το ποσοστό υπερβαίνει το 80% του συνόλου των κρατουμένων που ζήτησαν εξέταση από το κλιμάκιο της Κινητής Μονάδας) και μάλιστα με αίτημα μη θεραπευτικής συνταγογράφησης ψυχοφαρμάκων. Συνέπεια του γεγονότος αυτού είναι, άτομα που έχουν ανάγκη από ψυχιατρική βοήθεια, την οποία η Κινητή Μονάδα μπορεί να τους προσφέρει, να μην έχουν πρόσβαση σε αυτή ή όταν έχουν, να είναι περιορισμένη και αντιστρόφως ανάλογη των αναγκών τους.

2.Η χορήγηση της φαρμακευτικής αγωγής που συνταγογραφούν οι ψυχίατροι στους έχοντες ανάγκη γίνεται χωρίς πρόβλημα.

3.Δεν υπάρχει πρόβλημα με τις επανεξετάσεις ούτε γενικώς με τη συμμόρφωση στις οδηγίες των ψυχιάτρων.

Κατά την προαναφερθείσα συνάντηση κατέστη ακόμη μια φορά σαφές ότι η εξυπηρέτηση ατόμων με πρόβλημα τοξικοεξάρτησης δεν εμπίπτει στις αρμοδιότητες της Κινητής Μονάδας. Επιπλέον, επισημάνθηκε ότι η διαχείριση των προβλημάτων που είναι συνδεδεμένα με τις τοξικοεξαρτήσεις και τις συνέπειές τους αποτελεί σύνθετο και διακριτό επιστημονικό τομέα για τον οποίο οι Κινητές Μονάδες ούτε την σχετική τεχνογνωσία, αλλά ούτε την ανάλογη εξουσιοδότηση – από το θεσμικό πλαίσιο της σύστασής τους – διαθέτουν. Έγινε μάλιστα γνωστό στους συμμετέχοντες στη συνάντηση ότι για τους ανθρώπους με προβλήματα τοξικοεξάρτησης υπάρχει ειδική μέριμνα από άλλα προγράμματα και μονάδες, που είναι απαραίτητο να ενεργοποιηθούν, ακόμη και με τη διαμεσολάβηση ή συνδρομή της Κινητής Μονάδας (1).

Τέλος, για τη συνέχιση της παρέμβασης προτάθηκαν τα ακόλουθα:

1.Με τη συνεργασία των επαγγελματιών υγείας και ψυχικής υγείας του Καταστήματος Κράτησης (γιατρό, ψυχολόγο, κοιν. λειτουργούς, νοσηλευτές) πρέπει να επιτευχθεί το «φιλτράρισμα» των αιτημάτων έτσι ώστε στους ψυχιάτρους του κλιμακίου της Κινητής Μονάδας να φθάνουν εκείνα που αφορούν βοήθεια για ψυχιατρικά προβλήματα. Κρίθηκε σκόπιμη η διεξαγωγή συναντήσεων μεταξύ των επαγγελματιών των δύο χώρων που θα επιτρέψουν την αναζήτηση τρόπων επίτευξης αυτού του στόχου.

2.Το κλιμάκιο της Κινητής Μονάδας -αποτελούμενο από ψυχίατρο και νοσηλεύτρια- θα επισκέπτεται το Κατάστημα Κράτησης μια φορά την εβδομάδα για τρεις ώρες κάθε φορά.

Τα συμπεράσματα και οι προτάσεις που προέκυψαν κοινοποιήθηκαν στη ΔΨΥ του ΥΥΚΑ και το Υπουργείο Δικαιοσύνης, συνοδευόμενα από την εκ νέου υποβολή του αιτήματος για την έναρξη μιας διαδικασίας η οποία θα οδηγήσει στην θεσμοθέτηση της συνεργασίας των μονάδων ψυχικής υγείας με το σωφρονιστικό σύστημα.

Η παρέμβαση του κλιμακίου της Κινητής Μονάδας στο Κατάστημα Κράτησης συνεχίστηκε μέχρι τις 14 Ιουλίου 2009. Από τον Ιανουάριο, πραγματοποιήθηκαν συνολικά 17 επισκέψεις του κλιμακίου και 135 πράξεις (εκ των οποίων 56 επανεξετάσεις) που αφορούσαν σε 85 κρατούμενους. Εξ αυτών, 39 είχαν διάγνωση τοξικοεξάρτησης, 15 κατάθλιψης, 11 αϋπνίας, 7 αγχώδους διαταραχής, 6 διαταραχής προσωπικότητας (5 αντικοινωνικής, 1 μεταιχμιακής), 3 είχαν διπλή διάγνωση, 1 είχε διάγνωση ψυχωτικής συνδρομής, 1 σύνδρομο μετατραυματικούς στρες, 1 δεν είχε διάγνωση. Στη συντριπτική πλειονότητά τους οι εξετασθέντες είχαν ως αίτημα τη χορήγηση φαρμάκων. Η σχεδόν αποκλειστική παρέμβαση που ήταν δυνατή ήταν η συνταγογράφηση φαρμακευτικής αγωγής.

Η συνεργασία με το προσωπικό της φυλακής (κοιν. λειτουργό και ψυχολόγο) περιορίστηκε στην παραπομπή ενός περιστατικού για ψυχολογική στήριξη. Έγιναν επίσης τρεις παραπομπές για νοσηλεία στο Ψυχιατρείο του Κορυδαλλού. Οι κρατούμενοι που παραπέμφθηκαν επανήλθαν στη φυλακή μετά από τη νοσηλεία τους.

Η παρέμβαση διακόπηκε τον Ιούλιο μετά από σύσκεψη με ανώτατα υπηρεσιακά στελέχη του Υπουργείου Δικαιοσύνης. Σε αυτή τη σύσκεψη κατέστη σαφές ότι δεν υπήρχε καμία διάθεση για τη βελτίωση της οργάνωσης της συνεργασίας και ακόμη λιγότερο για τη θεσμοθέτησή της, δηλ. για την τήρηση των προϋποθέσεων που η Κινητή Μονάδα είχε θέσει εξ αρχής ή έστω την έναρξη διαπραγμάτευσης σε αυτή την κατεύθυνση. Στο μεταξύ, η κατάσταση στο κατάστημα κράτησης εξακολουθούσε να παραμένει ίδια: οι παραπομπές γίνονταν ως επί το πλείστον με το κριτήριο της αποφυγής της έντασης στο κατάστημα, δηλ το κλιμάκιο της Κινητής Μονάδας χρησίμευε (ή γινόταν προσπάθεια να χρησιμεύσει) για την αναχαίτιση των αιτημάτων των κρατουμένων για μη θεραπευτική συνταγογράφηση (χωρίς στο μεταξύ να γίνεται καμιά προσπάθεια για την οργάνωση κατάλληλης απάντησης σε αυτά τα αιτήματα) και όποιος απαιτούσε να δει ψυχίατρο, παραπεμπόταν στο κλιμάκιο για να του συνταγογραφηθεί φαρμακευτική αγωγή. Επιπλέον, θα μπορούσε να υποστηριχθεί ότι η παρουσία του κλιμακίου της ΚΜΨΥ στη φυλακή λειτουργούσε ως άλλοθι προκειμένου να φανεί προς τα έξω ότι οι θεσμοί φροντίζουν την ψυχική υγεία των κρατουμένων.

4. Συζήτηση

Μελέτες που έχουν γίνει διεθνώς (2) και στην Ελλάδα (3) έχουν δείξει την υψηλή επικράτηση ψυχικών διαταραχών τόσο σε προφυλακισμένους όσο και σε καταδικασμένους κρατούμενους και την ανάγκη για την παροχή ειδικής φροντίδας της ψυχικής υγείας τους. Αν και δεν έχει διερευνηθεί αρκετά ο τρόπος με τον οποίο οι φυλακές αντιμετωπίζουν τα προβλήματα ψυχικής υγείας των κρατουμένων (4), η ψυχιατρική κάλυψή τους είναι απαραίτητη καθώς η φυλάκιση θεωρείται ιδιαίτερα υψηλής έντασης ψυχοπιεστικός παράγοντας και παράγοντας κινδύνου για νόσηση ή για επιβάρυνση προβλήματος ή ψυχικής διαταραχής που προϋπάρχει. Σε άλλες χώρες, η φροντίδα της ψυχικής υγείας αποτελεί υποχρέωση των σωφρονιστικών ιδρυμάτων (5) ενώ, σε περιπτώσεις χωρών όπως η Νορβηγία, περιλαμβάνει ατομική ή/και ομαδική ψυχοθεραπεία, φαρμακοθεραπεία ή άλλες, ad hoc οργανωμένες παρεμβάσεις (6).

Στην Μεγάλη Βρετανία οι συστάσεις για την οργάνωση της φροντίδας της ψυχικής υγείας των κρατουμένων περιλαμβάνουν σειρά μέτρων όπως η συνεργασία των υπηρεσιών που λειτουργούν σε φυλακές και έχουν ως έργο τους τη φροντίδα της υγείας και της ψυχικής υγείας, την απεξάρτηση, την υποστήριξη μετά την αποφυλάκιση, η ευαισθητοποίηση και εκπαίδευση του προσωπικού των φυλακών σε ειδικά θέματα ψυχικής υγείας, η βελτίωση της φροντίδας της ψυχικής υγείας κρατουμένων με ελαφρά έως μέτρια προβλήματα κλπ (7).

Από τη μεριά του ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (Γραφείο Ευρώπης) θεωρεί πως η υγεία -άρα και η ψυχική υγεία- στις φυλακές είναι ζήτημα αιχμής για τις κοινωνίες με πολυπλοκότητα τέτοια που απαιτεί σύνθετες προσεγγίσεις οι οποίες περιλαμβάνουν μέριμνα για τη μείωση των κινδύνων της δημόσιας υγείας από την κράτηση αφού οι κρατούμενοι πολλές φορές διαβιούν σε μη υγιεινές συνθήκες, τη φροντίδα της υγείας των κρατουμένων που έχουν αντίστοιχη ανάγκη και την προαγωγή της υγείας των κρατουμένων και του προσωπικού (8).

Είναι κατά τη γνώμη μας σαφής η προχειρότητα με την οποία αντιμετωπίστηκε από μεριάς της Πολιτείας το ζήτημα της παρέμβασης στις φυλακές για την ψυχιατρική περίθαλψη των κρατουμένων εν συγκρίσει τόσο με αυτά που απαιτούν οι διεθνείς οργανισμοί ή συνιστώνται αλλού όσο και των αναγκών που υπάρχουν. Η ανυπαρξία πλαισίου, η αποσπασματικότητα του μέτρου, η μη υποστήριξη της πρωτοβουλίας που το ίδιο το Υπουργείο Δικαιοσύνης ανέλαβε, η αδιαφορία με την οποία αντιμετωπίστηκαν οι προσκλήσεις της Κινητής Μονάδας για διάλογο και συνεργασία σε συνδυασμό με τις δυσκολίες που προέκυψαν στο πλαίσιο του πεδίου παρέμβασης –το κατάστημα κράτησης [με σημαντικότερές (α) τον υπερπληθυσμό κρατουμένων, που ακυρώνει οποιαδήποτε θεραπευτική προσπάθεια και (β) την απόσταση ανάμεσα στους θεραπευτικούς στόχους που έθετε το κλιμάκιο της κινητής μονάδας και αυτούς που έθετε η διεύθυνση καταδεικνύει το αδύνατο της οργάνωσης -υπ' αυτές τις συνθήκες- μιας αποτελεσματικής –θεραπευτικά και αποκαταστασιακά- παρέμβασης από εξωτερικούς παρεμβαίνοντες.

Αν τίθεται ζήτημα οργάνωσης μιας παρέμβασης προς όφελος των πασχόντων από ψυχικές διαταραχές κρατουμένων τότε η Πολιτεία πρέπει να δείξει ειλικρινές ενδιαφέρον το οποίο θα μεταφραστεί στην πράξη στο άνοιγμα της φυλακής στην κοινότητα και τους φορείς της, ένας εκ των οποίων είναι το δίκτυο υπηρεσιών ψυχικής υγείας.

(1) Σ' αυτό το σημείο είναι σκόπιμη η αναφορά στο σχεδιασμό -από μεριάς της τότε ηγεσίας του Υπουργείου Δικαιοσύνης- κατασκευής και λειτουργίας κέντρου απεξάρτησης φυλακισμένων σε παρακείμενη της φυλακής έκταση που είχε παραχωρηθεί από το δήμο Τρικκαίων αντί της λειτουργίας Ειδικού Θεραπευτικού Τμήματος (ΕΙ.ΘΕ.Τ.) Απεξάρτησης Τοξικομανών στο κατάστημα. Είναι βέβαια άγνωστο αν και πότε θα λειτουργήσει αυτό το κέντρο.
(2) βλ. για παράδειγμα Fryers, Τ., Brugha, Τ., Grounds, Α., and Melzer, D. (1998) Severe mental illness in prisoners, BMJ, 317:1025-1026
(3) βλ. για παράδειγμα, Fotiadou, M., Livaditis, M., Manou, I., Kaniotou, E., Xenitidis, K. (2006), Prevalence of mental disorders and delibetate self- harm in Greek male prisoners, Int. J. Law and Psychiatry, 29: 68–73
(4) Fazel, S., Danesh, J. (2002) Serious mental disorder in 23000 prisoner: a systematic review of 62 surveys, The Lancet, 359: 545-550
(5) Lohner J & Konrad (2006). Deliberate self-harm and suicide attempt in custody: distinguishing features in male inmates’ self-injurious behaviour. Int. J. Law and Psychiat., 29, 370-385.
(6) βλ. για παράδειγμα Kjelsberg, Ε., Hartvig, P., Bowitz, H., Kuisma, H., Norbech, P., Aase-Bente Rustad, A-B., Seem, M. and Vik., T-G. (2006) Mental health consultations in a prison population: a descriptive study BMC Psychiatry,, 6:27
(7) Durcan, G., From the inside – Experiences of prison mental health care, Sainsbury Centre for Mental Health, London, 2008
(8) Møller, L., Stöver, H., Jürgens, R., Gatherer, A. and Nikogosian H. Health in prisons. A WHO guide to the essentials in prison health, WHO Regional Office for Europe, Copenhagen, 2007

* Το άρθρο δημοσιεύθηκε στο εξαμηνιαίο newsletter του κλάδου ψυχιατροδικαστικής της Ε.Ψ.Ε. "Ψυχιατροδικαστική" (Τεύχος 2, Ιανουάριος - Ιούνιος 2010).