Η φροντίδα της ψυχικής υγείας των μεταναστών στην Ελλάδα*
Για τους μετανάστες με ψυχικές διαταραχές η έλλειψη υπηρεσιών ψυχικής υγείας στον τόπο μας έχει ευρύτερο (αρνητικό) αντίκτυπο απ' ό,τι για τους “αυτόχθονες”. Ας μην ξεχνάμε ότι είναι άνθρωποι που προέρχονται από διαφορετικά πολιτισμικά πλαίσια, υφίστανται το άχθος της ξενιτιάς ή της προσφυγιάς και έχουν ανάγκη από προσεγγίσεις που θα σέβονται την ιδιαιτερότητα αυτής της επιπλέον διαφοράς.
Θεωρούμε, λαμβάνοντας υπόψη την εμπειρία μας με τους μετανάστες1, ότι ενώ ο ψυχικός πόνος είναι κοινός σε όλους μας, διαφορετικός είναι ο τρόπος με τον οποίο βιώνεται, εκδηλώνεται και εκφράζεται. Η διαφορά οφείλεται, μεταξύ άλλων, στο ιδιαίτερο πολιτισμικό υπόβαθρο του καθενός, που επηρεάζει τόσο το βίωμα του ίδιου όσο την εικόνα της ψυχικής οδύνης που προσλαμβάνει ο άλλος. Σε αυτά προστίθενται και άλλα ζητήματα: το τραύμα που πολλές φορές συνδέεται με τη συνθήκη της μετανάστευσης, η εκμετάλλευση που πολλοί έχουν υποστεί στη διαδρομή αλλά και στον τόπο εγκατάστασης, οι κακές συνθήκες διαβίωσης και η ανασφάλεια της προσωρινής νομιμοποίησης, οι συχνές ματαιώσεις προσδοκιών...
Οι -ούτως ή άλλως δυσπρόσιτες- μονάδες ψυχικής υγείας έχουν πολύ δρόμο να διανύσουν προκειμένου να μπορούν να υποδέχονται και να διαχειρίζονται -αξιοπρεπώς και με τον προσήκοντα σεβασμό- αιτήματα φροντίδας από ανθρώπους που προέρχονται από διαφορετικό πολιτισμικό υπόβαθρο (άλλωστε, με εξαίρεση τα ψυχιατρικά τμήματα στα γενικά νοσοκομεία και τα ψυχιατρικά νοσοκομεία, η πρόσβαση των μεταναστών σε μονάδες ψυχικής υγείας είναι πολύ περιορισμένη). Μάλιστα είναι σημαντικό να αλλάξει η αντίληψη για τον τρόπο που πρέπει να λειτουργούν οι υπηρεσίες, τόσο αναφορικά με την οργάνωση της υποδοχής των αιτημάτων όσο ως προς την κατανόηση και διαχείρισή τους.
Η εμπειρία του “Βαβέλ” (από τον Ιανουάριο του 2008 έως τις 26 Μαρτίου 2009 εξυπηρετήθηκαν 288 μετανάστες/στριες και πραγματοποιήθηκαν 1710 κλινικές συναντήσεις) δείχνει ότι πολλοί μετανάστες έχουν υποστεί σε τέτοιο βαθμό εκμετάλλευση (από συμπατριώτες τους, έλληνες, άλλους ξένους) που πολύ δύσκολα εμπιστεύονται τους άλλους. Έτσι λοιπόν, είναι αρκετά επιφυλακτικοί όταν έρχονται στο Κέντρο Ημέρας, ως προς τη βοήθεια που θα μπορούσαν ν' αναμένουν. Επιπλέον πολλοί είναι αυτοί που δεν ξέρουν τι να ζητήσουν (πώς, δηλαδή, να χρησιμοποιήσουν την υπηρεσία) ούτε πώς να το ζητήσουν. Πολλές φορές τα αιτήματα είναι συγκαλυμμένα πίσω από κοινωνικού περιεχομένου ανάγκες ή ακόμη και ανάγκες σχετικές με τη διαδικασία νομιμοποίησής τους.
Λόγω ακριβώς αυτών των ιδιαιτεροτήτων άλλωστε ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (Γραφείο Ευρώπης) έχει προβεί, για την ικανοποίηση των αναγκών ψυχικής υγείας των μεταναστών, στις ακόλουθες συστάσεις προς τα κράτη μέλη:
- Οι μετανάστες δικαιούνται πλήρες φάσμα υπηρεσιών ψυχικής υγείας ως απάντηση στις ανάγκες τους
- Οι μετανάστες δικαιούνται πρόσβασης στις υπηρεσίες ψυχικής υγείας (που σημαίνει πραγματική πρόσβαση, όχι απλές νομοθετικές ρυθμίσεις που θα αναφέρονται στο δικαίωμα αυτό. Πραγματική πρόσβαση σημαίνει ανάγνωση αναγκών και απάντηση σε αυτές, σημαίνει διευκόλυνση της πρόσβασης (π.χ., υπηρεσίες διαμεσολάβησης και διερμηνείας), κατάλληλα εκπαιδευμένο προσωπικό και τόσα άλλα)
- Οι παρεχόμενες υπηρεσίες πρέπει να είναι ολοκληρωμένες και κατάλληλες για τις ανάγκες των μεταναστών (Απαρτίωση υπηρεσιών ψυχικής υγείας και κοινωνικής φροντίδας καθώς είναι δύσκολο να γίνει διάκριση, ιδιαίτερα στην περίπτωση των μεταναστών, ανάμεσα στις δύο αυτές κατηγορίες. Η αποτελεσματικότητα των υπηρεσιών συναρτάται από την ικανότητά τους να αναγνωρίζουν τη διαπλοκή μεταξύ διαφόρων παραγόντων και να λειτουργούν κατά τρόπο ώστε να τη βελτιώνουν στα διάφορα επίπεδα (πχ, τροφή και στέγη πριν από ή ταυτόχρονα με την έναρξη μιας κλινικής παρέμβασης).
- Αναγνωρίζεται η ανάγκη για σφαιρικές προσεγγίσεις (που περιλαμβάνουν την προαγωγή ψυχικής υγείας, την πρόληψη των ψυχικών διαταραχών, την αγωγή, τις υπηρεσίες για την κατάχρηση αλκοόλ και ουσιών, την ψυχοκοινωνική αποκατάσταση και την κοινωνική ένταξη)
- Οι υπηρεσίες ψυχικής υγείας πρέπει να είναι ευαίσθητες και να ανταποκρίνονται στις πολιτισμικές ιδιαιτερότητες των μεταναστών (η πολιτισμική ευαισθησία συνεπάγεται την αναγνώριση της δυναμικής φύσης τβων πολιτισμών, την επίγνωση της πολιτισμικής ετερογένειας και την ανάπτυξη νέων πολιτισμικών μορφών με το πέρασμα του χρόνου διαμέσου της ενεργητικής συμμετοχής της κάθε ξεχωριστής κουλτούρας των μεταναστών και της αποτροπής των στερεοτύπων)
- Προκειμένου να είναι σε θέση να συναντούν τις ανάγκες των μεταναστών είναι ουσιαστικής σημασίας οι υπηρεσίες να λειτουργούν συνεργατικά
- Οι υπηρεσίες ψυχικής υγείας πρέπει να ενθαρρύνουν την ενεργό συμμετοχή των μεταναστών στον ορισμό των αναγκών τους
- Πρέπει να αναπτυχθούν δίκτυα γνώσης και κατάρτισης για την ταυτοποίηση και τη διάχυση των καλών πρακτικών
Δυστυχώς, τίποτε δεν δείχνει ότι έχει καν δρομολογηθεί η ικανοποίηση αυτών των απαιτήσεων.
Νίκος Γκιωνάκης, ψυχολόγος, επιστημονικά υπεύθυνος του Κέντρου Ημέρας “Βαβέλ” για την ψυχική υγεία των μεταναστών
*Εισήγηση στην ημερίδα για την ψυχιατρική μεταρρύθμιση του Συνηγόρου του Πολίτη (συμπεριελήφθη στο βιβλίο: "Η ψυχιατρική μεταρρύθμιση στην Ελλάδα: Ανάγκες - Προτάσεις - Λύσεις". Επιμέλεια: Γιάννης Σακέλλης, Βοηθός Συνήγορος του Πολίτη. Εκδόσεις Σάκκουλα, 2009).
9 σχόλια:
Προσπάθησα και πριν μέρες να αφήσω μία μακροσκελή απάντηση σε αυτή την ανάρτηση, που την έφαγε τελικά η τρύπα του διαδικτύου.
Το έργο της Βαβέλ είναι σημαντικό και οι άνθρωποι πολεμάνε με νύχια και με δόντια να καταφέρουν το ακατόρθωτο, μακάρι να αλλάξουν κάποια στιγμή τα πράγματα και σε λίγα χρόνια να μιλάμε όχι μόνο για ένα μόνο κέντρο ψυχικής υγείας για μετανάστες, αλλά για πολλά.
Από την άλλη, εδώ υπολειτουργούν οι μονάδες ψυχικής υγείας που απευθύνονται στους Έλληνες (και που στην πλειοψηφία δεν δέχονται μετανάστες) και αντιλαμβανόμαστε όλοι ότι η ψυχική υγεία των μεταναστών δεν αποτελεί προτεραιότητα (αγνοώντας ότι το κύτταρο ενός οργανισμού που νοσεί θα εξαπλώσει τηνασθένεια σε όλο τον οργανισμό...).
Όπως σωστά σημειώνει ο κύριος Γκιωνάκης, ο αριθμός 288 μπορεί να ακούγεται εντυπωσιακός, από την άλλη οι μετανάστες που χρειάζονται στήριξη και ποτέ δεν φτάνουν στην πόρτα των υπηρεσιών αυτών είναι υπερπολλαπλάσιοι...
silentcrossing, αν ψάξουμε στην τρύπα του διαδικτύου πολλά θα βρούμε. Άσε να υπάρχει και μια απάντησή σου.
Το έργο της Βαβέλ σίγουρα είναι σημαντικό, όμως τι να κάνει ένα κέντρο για να καλύψει χιλιάδες ανάγκες;
Οι συστάσεις προς τα κράτη μέλη του ΠΟΥ σαν ανέκδοτο ακούγονται σε μια χώρα που έχει ένα και μοναδικό κέντρο για την ψυχική υγεία των μεταναστών.
Ένα και μοναδικό κέντρο και μάλιστα με αβέβαιη βιωσιμότητα...
Και το σημαντικότερο: με μηδενική υποστήριξη από το κράτος. Αυτό καλό είναι να το γνωρίζει ο κόσμος που περνάει από τα μέρη σου: για τις δομές αυτές δεν δόθηκε ποτέ μία δραχμή από τον κρατικό προϋπολογισμό και ούτε περιλαμβάνονται στους οικονομικούς σχεδιασμούς της τωρινής κυβέρνησης. Η διατήρηση και συνέχιση της δουλειάς που με τόσο κόπο έχουν κάνει οι συνάδελφοι βασίζεται αποκλειστικά σε ευρωπαϊκά προγράμματα, που η προηγούμενη τουλάχιστον κυβέρνηση συνήθιζε αυτάρεσκα να κατανέμει σε κερδοσκοπικές και μη εταιρίες αμφιβόλου έργου και ποιότητας.
Κάποτε βέβαια θα τελειώσουν οι ευρωπαϊκές επιδοτήσεις (ο χαρακτήρας τους εξάλλου είναι πιλοτικός, ώστε το έργο που διαμορφώνεται να υιοθετηθεί κάποια στιγμή από τα κράτος) και τότε θα φανούν οι πληγές που κλείνουμε όλοι τόσα χρόνια με χανσαπλάστ...
(Το No Budget για το λόγο αυτό ακριβώς το ξεκινήσαμε, για να μιλήσουμε για τις αδικίες, τις διακρίσεις και την απίστευτη κατασπατάληση χρήματος σε σκιώδεις δέκτες...Ίσως πρέπει να επιστρέψουμε σε αυτό)
Την καλημέρα μου psi
Από όσο γνωρίζω είναι στο ίδιο καθεστώς με τις κοινοτικές δομές. Δηλαδή, στην αρχή χρηματοδοτείται κυρίως από την ΕΕ και μετά υποχρηματοδοτείται σταθερά από το κράτος. Με λίγα λόγια έχει τις ίδιες πιθανότητες να επιβιώσει με τις υπόλοιπες δομές.
Αν μας διαβάζει κανείς από το Βαβέλ, ας μας ενημερώσει περισσότερο για τις πιθανότητες να επιβιώσει το συγκεκριμένο κέντρο ημέρας.
Να είσαι καλά silentcrossing
Τώρα που ξαναδιάβασα το σχόλιο του silentcrossing (πού τα βρίσκετε;!), μου έρχονται κι άλλα: εγώ δεν είμαι καθόλου δυσαρεστημένος με την ύπαρξη μιας μόνο μονάδας (καλή η παρήχηση;) για μια "ειδική" ομάδα πληθυσμού. Γενικά είμαι πολύ επιφυλακτικός στη δημιουργία ειδικών μονάδων για ειδικές ομάδες. Φοβάμαι ότι αναπαράγονται με αυτόν τον τρόπο άλλου τύπου αποκλεισμοί και δη στην κοινότητα. Είμαι περισσότερο του mainstreaming που λέμε και στα ελληνικά. Μήπως θα πρέπει δηλαδή να βάλουμε στόχο όλες οι μονάδες να μπορούν να καλύπτουν τις στοιχειώδεις ανάγκες όλων και ας αφήσουμε τις πιο "ειδικές" για να υποστηρίζουν την επίτευξη αυτού του στόχου από τις λιγότερο "ειδικές";
Το πρόβλημα (ένα από τα προβλήματα) είναι η πρόσβαση. Αυτό δεν λύνεται κι ας φτιάξει κανείς χίλιες μονάδες. Αυτό λύνεται (αν λύνεται) με την αλλαγή της νοοτροπίας του προσωπικού. Περί αυτού είμαι πεπεισμένος. Θέλω να πω, μπορεί να φτιάξεις μια μονάδα (για έλληνες, για αλλοδαπούς, για εξωγήινους...) και να κάνεις τα πάντα προκειμένου να μην πατήσει κανείς το πόδι του σε αυτή. Μπορείς να κάνεις διάφορα όχι για να αποκλείσεις από αλλά για να περιορίσεις την πρόσβαση: για παράδειγμα, μια μονάδα απευθύνεται σε όσους μιλούν την αγγλική, έχουν όλα τους τα δόντια και ζουν όλες τους οι γιαγιάδες και όλοι τους οι παπούδες, άλλη απευθύνεται σε όσους είναι τόσο ψηλοί ώστε να μπορούν να φτάσουν το κουμπί του 46ου ορόφου γιατί εκεί στεγάζεται, τρίτη απευθύνεται σε όσους ξυπνούν στις 07:00 και κυκλοφορούν στο δρόμο μεταξύ 11:00 και 11:15, πίνουν εσπρέσο λούνγκο, κοκ. Είναι άλλωστε πρωταρχικό μέλημα των μονάδων να βάζουν κριτήρια (αποκλεισμού) σε αυτούς που μπορούν ν' απευθυνθούν σε αυτές (δεν δεχόμαστε ασθενείς σε κρίση, μετά από απόπειρα αυτοκτονίας, άνω των 65, κάτω των 18, κάτω στον Πειραιά στο λιμάνι - μια φορά είχα ακούσει και το αμίμητο από εκπρόσωπο σοβαρού επιστημονικού φορέα: εμείς δεν μπορούμε να πάρουμε άτομα με κινητικά προβλήματα γιατί το κτήριο που έχουμε έχει σκάλες... ας προσαρμοστεί δηλαδή ο ασθενής στις δυνατότητές μας, όχι εμείς στις ανάγκες του). Λίγες μονάδες βάζουν ως κριτήριο για τη λειτουργία τους το απλό: να συνεργαστούμε με άλλες για να δούμε ποιες είναι οι ανάγκες του πληθυσμού ευθύνης μας και να δούμε τι θα κάνουμε για να τις καλύψουμε ως δίκτυο, βάζοντας προτεραιότητες, αναγιγνώσκοντας εκπαιδευτικές ανάγκες στο προσωπικό και θέτοντας ως στόχο την κάλυψή τους κατά τρόπο που να μπορούμε να απαντάμε στις πραγματικές και αναδυόμενες ανάγκες ψυχικής υγείας των ανθρώπων, διευκρινίζοντας την αποστολή του δικτύου και όχι μόνο της μονάδας, κλπ. Άλλωστε για αυτό πληρωνόμαστε (όταν πληρωνόμαστε) κι όχι για να κάνουμε (μόνο) το κέφι μας. Καλό είναι να ξεκινάμε από το κέφι μας, αλλά όταν μας πληρώνουν άλλοι καλό είναι να ξέρουμε και ποιο είναι το δικό τους κέφι και να προσπαθούμε να βρίσκουμε συμβιβασμούς κεφιών. Αλλά πάει μακριά η κουβέντα κι εγώ νιώθω μια κούραση...
H λειτουργία του Βαβέλ ξεκίνησε στο πλαίσιο του Ψυχαργώς άρα ως προς τη χρηματοδότησή του ισχύει ό,τι ισχύει για τις άλλες μονάδες αυτού του προγράμματος.
Θεωρώ σκόπιμο να γίνει μνεία και σε διάφορες πρωτοβουλίες που αφορούν στην παροχή υπηρεσιών ψυχικής υγείας σε μετανάστες και πρόσφυγες όπως (ενδεικτικά) το ιατρείο διαπολιτισμικής ψυχιατρικής του Αιγινητείου και του ΨΝ Θεσσαλονίκης, το πολυιατρείο των Γιατρών του Κόσμου (συμβουλευτική από εθελοντές ψυχολόγους), οι μονάδες του Ελληνικού Συμβουλίου για τους Πρόσφυγες (Κέντρο Ημέρας, Ξενώνα, Προστατευμένο Διαμέρισμα) που απευθύνονται σε αιτούντες άσυλο και αναγνωρισμένους πρόσφυγες με ψυχικές διαταραχές, το MOSAIC του ΚΕΘΕΑ για μετανάστες με προβλήματα τοξικοεξάρτησης. Καλή προσπάθεια γίνεται επίσης στο 18 Άνω (για την ίδια ομάδα πληθυσμού) ενώ πλούσια είναι η σχετική εμπειρία του ΚΚΨΥ Βύρωνα-Καισαριανής (έχουν και δημοσιεύσεις).
Ως προς τη βιωσιμότητα της μονάδας, ισχύει ό,τι ισχύει και για τις υπόλοιπες μονάδες του Ψυχαργώς. Με πολλά προβλήματα χρηματοδότησης τραβάμε την ανηφόρα.
Νίκος Γκιωνάκης
Ευχαριστούμε κύριε Γκιωνάκη για τις επεξηγήσεις σχετικά με το Βαβέλ και για την αναφορά σε υπηρεσίες ψυχικής υγείας που απευθύνονται σε μετανάστες και πρόσφυγες. Είναι χρήσιμο να τις γνωρίζουμε.
Για το πρόβλημα στην πρόσβαση των μονάδων και τα κριτήρια αποκλεισμού, που αναφέρονται από τον ανώνυμο αναγνώστη παραπάνω, εννοείται ότι συμφωνούμε (πιο παραστατικά δεν θα μπορούσαν να αποτυπωθούν).
Ζητώ συγγνώμη για την καθυστέρηση, αλλά οι αντοχές τον τελευταίο καιρό είναι μειωμένες.
Ως προς την απάντηση του ανώνυμου σχολιαστή, θα πρέπει να διαφωνήσω στο ότι οι ειδικές μονάδες γεννούν απαραίτητα τον αποκλεισμό. Ας το θέσω από την ανάποδη: θεωρώ ότι οι mainstream δομές διαθέτουν το κατάλληλο προσωπικό, τα εργαλεία και τη μεθοδολογία που απαιτούνται ώστε να καλύπτουν συγκεκριμένς ανάγκες που ενδεχομένως έχουν οι μετανάστες. Από όσο γνωρίζω, οι περισσότεροι χώροι είναι προσανατολισμένοι προς την κάλυψη κοινωνικών (έστω ψυχοκοινωνικών) αναγκών: αναζήτηση εργασίας, διεκπαιρέωση νομιμοποιητικών εγγράφων, συμβουλευτική στην αντιμετώπιση άμεσων προβλημάτων. Οι περισσότεροι δε ψυχολόγοι κάνουν λίγο ψυχοθεραπεία, λίγο κοινωνική εργασία, λίγο νομική συμβουλευική.
Από την άλλη, πολλοί μετανάστες αντιμετωπίζουν χρόνια προβλήματα που προκύπτουν είτε από το ίδιο το σοκ της μετανάστευσης είτε από τις συνθήκες που βίωσαν στη διαδρομή τους μέχρι την πόρτα του κέντρου υποστήριξης: ένας μετανάστης, για παράδειγμα, που έχει ζήσει βασανιστήρια και κακοποιήσεις επί ελληνικού και ουχί μόνο εδάφους που θα πάει; Κατά τη γνώμη μου χρειάζεται μακροχρόνια θεραπευτική παρακολούθηση που δεν μπορεί να προσφερθεί από πολλές δομές, και κυρίως από επαγγελματίες που δεν έχουν την (διαπολιτισμική) εκπαίδευση ώστε να ανταποκριθούν στις συγκεκριμένες ανάγκες.
Στα υπόλοιπα ο συγγραφέας με βρίσκει απολύτως σύμφωνο: αναγνωρίζω το πρόβλημα της πρόσβασης (το αναφέρω κι εγώ στο αρχικό μου σχόλιο), ενώ επίσης βρίσκω γελοία έως επικίνδυνη της υπερβολική εξειδίκευση των φορέων κατά το δοκούν και-κυρίως-κατά τις υποδείξεις των διαχειριστικών αρχών των υπουργείων...
Ως προς την απάντηση του κυρίου Γκιωνάκη τώρα, παρόλο που έχω συνεργαστεί για χρόνια με τη Βαβέλ, αγνοούσα ότι εντάσσεται στο Ψυχαργώς-μεγάλη παράλειψη που προέκυψε εν δυνάμει επειδή παρακολουθώ την πορεία του συγκεκριμένου φορέα σε επίπεδο κατάθεσης προτάσεων χρηματοδότησης από το Ευρωπαϊκό Ταμείο (π.χ.ERF).
Εύχομαι πάντως μακροβιότητα σε αλλήλους!
Μια διευκρίνιση: το Βαβέλ έχει καταθέσει μόνο μια πρόταση στο πλαίσιο του ERF κι αυτή πρόσφατα (τον περασμένο Ιανουάριο), την τύχη της οποίας αγνοούμε. Ή πρόταση αφορούσε στην παροχή υπηρεσιών διερμηνείας για τη διευκόλυνση προσφύγων και αιτούντων άσυλο που προσφεύγουν για προβλήματα ψυχικής υγείας στα κρατικά νοσοκομεία. Πρόκειται για μια δραστηριότητα την οποία το Βαβέλ διεξάγει ήδη, δηλ. πληρώνουμε εμείς διερμηνείς για να κάνουν τη δουλειά τους τα κρατικά νοσοκομεία. Η υποβολή της πρότασης αποσκοπεί στην καλύτερη διεκπεραίωση αυτής της δραστηριότητας.
Νίκος Γκιωνάκης
Δημοσίευση σχολίου
Σημείωση: Μόνο ένα μέλος αυτού του ιστολογίου μπορεί να αναρτήσει σχόλιο.